Vitrina e Librit/ Te “Rana e Hedhme”

Por “Rana e Hedhme” është një vend i vërtetë. Unë kam qenë dhe e kam parë atë vend që quhet “Te Rana e Hedhme”, dhe që shumica e shqiptarëve nuk e dinë që ekziston. Në fakt, me këtë rast, ata nuk dinë se ç’bukuri shtangëse ka vendi i tyre.

“Qysh prej Ranës s’Hedhme” njer tu Bregu i Matjes asht toka jeme”, thotë Tuç Maku, personazh i frikshëm i dramës “Toka jonë” të K. Jakovës, në një version estradesk të fillimit të viteve 1990. Ky Tuç Maku duket se ia ka ditur mirë jetës dhe ia ka njohur bukur lezetet Shqipërisë, më mirë se shqiptarët e sotëm parallinj, që vjen shtatori dhe i mburren njëri-tjetrit ku i shpenzuan bollëqet e tyre: në Dalmaci, në Anadoll, në Sharm-el-Sheyk, Italinë fqinje apo deri tutje në Karaibet ekzotike.

 

“Rana e Hedhme” fillon vetëm dy-tre kilometra në të dalë të Shëngjinit dhe zgjatet duke ndjekur vijën bregdetare deri në afërsi të Velipojës. Mund të jetë afërsisht 15 kilometra bregdet që njihet me këtë emër. Thuajse në mes të kësaj vije bregdetare gjendet një kodër, së cilës rëra e detit i është ngjitur së larti, sikur ta ketë mbjellë njeri me dorë, ndoshta deri në 30 metra lartësi. Megjithatë, “Te Rana e Hedhme” nuk ka kuptimin e një vendi ku deti e ka hedhur rërën në shpat të malit. Jo, ky emërtim vjen nga një fjalë tjetër e gegërishtes, që lidhet me pastrimin e grurit pas shirjes. Eshtë pikërisht veprimi që bëjnë bujqit, të cilëve tani po u thonë më shumë “fermerë”, se u duket sikur i bëjnë më të pasur, duke hedhur grurin e saposhirë lart në ajër, me qëllim që era që fryn ta pastrojë prej bykut. Pikërisht këtë kuptim ka edhe emërtimi “Te Rana e Hedhme”, domethënë, atje ku rërën e ka situr më së miri vetë mëma e kujdesshme natyrë, e ka pastruar e imtësuar ashtu si sit bujku grurin e ri. Zgjatim i fshehtë i bregdetit të Shëngjinit, Rana e Hedhme fshihet pas malit të Lushit.

 

Ashtu është vërtet gjithë vija bregdetare ç’merr prej portit të Shëngjinit e gjer sa të sheh syri në horizont përtej, atje ku me mend mund të përfytyrosh Velipojën, Mirëpo Shëngjinin e Velipojën i njohin edhe shkollarët e vegjël, kurse atë vend që quhet “Te Rana e Hedhme”, domethënë “te rëra e situr”, atje ku këmba e njeriut shkel shumë rrallë, thuajse nuk e njeh askush. Eshtë thjesht një copë Shqipëri e humbur, e harruar, e paqenë, e ndëshkuar me mosnjohje, me mënjanësi, me gjithçka të pamerituar, ndonëse konkurruese në vlera pa dyshim.

Nëse do të shënohej në ndonjë anketë apo test shkollor si pyetje se çfarë mund të ishte “Te Rana e Hedhme”: një shprehje frazeologjike, një sajesë shkrimtari apo një vend i vërtetë, me siguri që vetëm zgjidhjen e saktë nuk do ta rrethonte askush. Ndoshta nuk do ta rrethonin madje as shkollarët e Lezhës e të Shkodrës.

“Te Rana e Hedhme” shkohet për një orë e njëzet minuta duke u nisur nga Tirana. Dikur mund të shkoje vetëm me varkë ose me motoskaf. Natyrisht, nëse arrije të gjeje një autorizim. Ose kishe privilegjin e një pune shtetërore të mirëbesuar. Por le ta lëmë për më tej këtë pjesë të historisë, që mund të quhet “çështje regjimi”. Sot mund të shkosh pa ndonjë vështirësi të madhe edhe me një veturë të ulët. Por mund të shkosh edhe më këmbë, me fare pak vullnet. Rruga prej se kalon Shëngjinin është dredharake, përmes shkurreve e drurëve gjysmë të djegur prej zjarreve e zjarrmive shqiptare, por gjithsesi të çon deri tek nis bregdeti i rërës së situr. Duhen vetëm dy-tre kilometra për ta parë befasisht veten si një Robinson Crusoe. Të të ikë mendja se si brenda disa minutash ke shpëtuar nga zhurmërima e plazhit të Shëngjinit dhe bar-et e disco-t që vënë me dizenjo shenjën e ndalimit për thikat e koburet te dera dhe tani thua se ke zbritur në një planet tjetër. Shqipëri është këtu?! Shqipëri është gjithë kjo mrekulli e dhuruar nga vullneti i hyjve të lartë?! Këtu, ku këmba të zhytet deri në kërci në rërë të shkrifët, ku ke ndjesinë se je i pari që po e prek; këtu, ku deti është për ta pirë në kupë dhe jo sa për figurë; këtu ku sa të sheh syri ka vetëm bregdet të zbrazët, ndihesh si një magelan, si një eksplorator, që fati e hodhi befasisht dhe bujarisht në një rezervat të natyrës së pacënuar. Një privilegj i vërtetë!

Këtu, “Te Rana e Hedhme”, s’ke kënd të intervistosh, s’ke kënd të pyesësh, s’ke me kënd të bashkëbisedosh. Për arsyen e thjeshtë se këtu s’banon njeri. Nuk ka zëra njerëzorë, veç nesh që kemi shkuar për të prekur të panjohurën. Kaq afër dhe kaq larg. Bregu i rërës vjen i lakuar, një gji ia le vendin gjirit tjetër pak më tej. Tani dukesh e tani zhdukesh, tani të duket se je diku në bregdetin jonian, tani të ngjan se ndodhesh diku në shkëmbinjtë dalmatinë, tani befasisht thua se je në rërën e Adriatikut, siç ka qenë dikur. Një larmi të tillë natyrore zor se mund të ta zerë syri diku tjetër. Këtu gjithçka ngjan si një muze. Duket sikur vetë natyra ka ngrirë si në një kohë të qëmoçme. Kodrat lakohen njëra pas tjetrës, ti shihesh e fshihesh dhe mendon se në këtë bregdet të panjohur, që s’ka të krahasuar, mund të ndërtosh të gjitha llojet e plazheve, që prej atyre për të gjithë, gjer tek plazhet e pushuesve tekanjozë, që duan diçka më vete, si të thuash duan lirinë pa kufi, ashtu si pushuesit e deltës së Bunës në anën malazeze të rrjedhës së saj.

Pas bregut të rërës ka një brez pishash të buta, të cilat të krijojnë përshtypjen e një oazi. Dhe pastaj vjen dhe një tjetër brez rëre të butë, për t’ia lënë vendin shpejt e shpejt shpatit të malit që ngjitet deri në një lartësi 300-400 metra. Ja, aty në majë të kodrave, që zgjaten në thellësi të tokës deri në fushën e Torovicës, mund të ndërtosh kampingje të mëdhenj e të vegjël, për pushues vendës e të huaj, që do të dëshironin ta kalonin ditën në det dhe mbrëmjen në mes të gjelbërimit. Do të mjaftonte një teleferik, madje edhe një rrjet ashensorësh do të mjaftonte, për të ngjitur e zbritur vetëtimthi njerëzinë prej malit në det, që gjenden aq pranë njëri-tjetrit, saqë as me dorë nuk do t’i kishte bërë dot kush kaq të harmonizuar.

Si është e mundur që “Te Rana e Hedhme” është një vend kaq i shenjtëruar me bukuri, butësi dhe moscënim, dhe njëherësh dhe kaq i panjohur dhe i padenjuar prej njerëzisë, ndërkohë që gjithandej në Shqipërinë bregdetare pallatet dhe vilat u kanë hyrë në hundë njëri-tjetrit?! Përveç asaj që dihet, që shqiptarët nuk ia njohin ende mirë lezetet vendit të tyre, ka dhe disa arsye që nuk mund të shpërfillen. Dikur nuk mund të imagjinohej që njeriu i thjeshtë të shkelte tek ky vend. Në të dalë të Shëngjinit nga ana veriore ndodhej porti, pastaj tunelet e luftanijeve dhe vetë baza luftarake detare, pak më tej kufiri prej betoni që ndante detin e popullit prej detit tjetër, rezervat ushtarak dhe politik, tokë e pashkelshme, rajon për të hyrë me autorizim. Dikur gjendej vetëm një tragë rruge për nevoja ushtarake, për të kaluar tanket dhe ndoshta ndonjë tip tjetër mjeti ushtarak, si rregull e mbuluar nga barishtet, shenjë e mospërdorimit të gjatë. Po, në gjithë meso-lartësinë e kodrave gjenden breza bunkerësh dhe mbijetoja hendeklidhjesh, që pak nga pak i ka mbuluar harrimi. Ah, ja ku qenka dhe një pus, sigurisht edhe ky për nevoja ushtarake. Në anën tjetër të kodrave, në shpinën lindore të tyre, dikur gjendej kampi i përqendrimit i të internuarve. Matanë kësaj bukurie, kësaj bukurie fanatike, të ndryrë me shumë kyçe ushtarakë dhe politikë, ngrysnin ditët dhe netët Liri Lubonja me mbesat dhe qindra të tjerë ish-të dënuar. Ata nuk kishin asnjë të drejtë të përshkonin fushën e Torovicës, jo më të ngjiteshin në shpinë të kodrave dhe të shihnin bukuritë e natyrës. Kush mund të kishte të drejtë për të ardhur në këto vise-visare? Kush ishin ata të mirëbesuar që u lejohej të shijonin dhuntitë e frikshme, sfidante, të këtij këndi të mbushur me bekime, po aq sa me mallkime, përderisa dora, këmba dhe syri i njeriut nuk mund t’i prekte e t’i përkëdhelte?! Ndonjë oficer i gradave të larta, domethënë i hierarkisë së lartë, se grada nuk kishte?! Ndonjë funksionar i lartë nshtetëror apo partie? Hiç fare?! Kjo është më e dhimbshmja prej të gjithave! “Kalojmë para bukurisë dhe s’e vëmë re që kaluam”, shkruante në një poezi të hershme D. Agolli.

“Te Rana e Hedhme” njeriu nuk di si të bëjë. Të gëzohet? Si të gëzohet fill i vetëm, apo me dy-tre të tjerë, “të fantaksur”, kur aty ka vend për t’u dhuruar gëzim mijëra vetëve njëherësh?! Atëherë njeriu i shkretë mbytet në trishtim. Jo se është aq pranë bukurisë, që askush s’e ka vënë re, dhe kështu e ka dënuar! Por sepse kësaj bujarie të pashembullt të natyrës i kundërqendron një varfëri po aq e pashembullt shpirtërore e njeriut. Kaq afër e ka mrekullinë dhe e ka braktisur fund e krye. Thua të veprojë ende psikologjia e rezervàtit, që ekzistonte dikur, në kohën totalitare, për hir të gjuetisë së udhëheqjes?!

Më vjen ndërmend një përcaktim i dikurshëm për të bukurën, si kategori estetike klasore. Dhe përsëri më vjen ndër mend, për shoqërim idesh, Tuç Maku, pronari aga i dramës së njohur të K. Jakovës. Që bukuria e natyrës të mos kishte lidhje me klasat, kjo s’donte shumë mend për ta kuptuar. Por dhe që në njërën anë të bregdetit të gjendej baza ushtarake e në anën tjetër fusha e përqendrimit, nuk duket pa ndonjë lidhje. Mirëpo të gjitha këto nuk janë më. Ato luftanije të pakëta që kishin mbetur u shpërbënë më 1997. Tunelet ngjajnë si gojë kuçedrash të uritura që nuk kanë se ç’të gëlltitin. Sekrete?! E ç’sekrete mund të ketë në këtë vend që njeriu e ka harruar?! Në anën tjetër të kodrave s’ka më as muze të kohërave të kampit të të burgosurve. E megjithatë, “Te Rana e Hedhme” prapë mbetet e lidhur me emrin e një feudali, që “nga pikëpamja klasore nuk mund të jetë estetikisht dukuri e bukur”. Paradoks!

Këtu mund të bësh ç’të duash: të vishesh e të zhvishesh, të këndosh e të kërcesh, të bërtasësh e të heshtësh, të kujtosh e të harrosh. Këtu natyra të dhuron kënaqësi për gjithçka që përbën trupin njerëzor: për mendjen, për muskujt, për sytë dhe veshët, për gjendjen e trupit dhe të shpirtit. Gjithçka është e përkryer, deri në pabesim. Aty, sa të sheh syri, sheh vetëm natyrë. Përveç ndonjë ambalazhi që ndonjë ngulmues i rrallë si ne mund të ketë hedhur në shkujdesje e sipër aty ku i ka ardhur rasti.

Paska ende një rezervàt natyror në Shqipërinë tonë të aksidentuar rëndë nga plagët e ndërtimeve të çrregullta, si në kohët kur në tokë s’kishte zot.

Nuk është e vështirë të përfytyrohet se ç’parajsë do të kishin ndërtuar këtu europianët sqimatarë, të përmalluar për pak prehje në kënde të harruara të botës së madhe, të kësaj bote që njeriu e ka gjithnjë e më të vështirë “t’i fshihet”, për t’u marrë lirisht me vetveten! Sa pak gjë duhet! Me sa duket, është i vërtetë ai ligj që ekonomistët klasikë patën formuluar: popujt që natyra u ka dhënë gjithçka janë të dënuar të rrojnë në varfëri.

Kthehemi përsëri me dhimbje në drejtim të Shëngjinit. Velipojën as me dylbi nuk mund ta shohim: është atje tej, mjaft larg. Asnjë zë, asnjë zhurmë, veç përplasjes ledhatuese të dallgëve të detit dhe hapave tanë plot mërzi.

“Te Rana e Hedhme”, “Te Rana e Hjedhun” e për ca të tjerë, toskërisht “Te rëra e situr”, them me vete: në rutinë. Kush s’e ka parë këtë vend, të mos mburret se ka parë Shqipërinë. Ndoshta ka ende natyralistë, ambientalistë apo ç’emër tjetër i vënë vetes?

Kushedi ç’vise të tjera të panjohura po kaq të xhevahirta ka kjo Shqipëri e vogël jona!

Top Channel