Vitrina e Librit/ Në Cetinjën e Krajl Nikollës – Një dashuri që nuk mbaron

Cetinja të shfaqet krejt befas, në një gropëzë në mes të maleve. Duket si një qytet i ndërtuar mbi një pëllëmbë dore apo mbi një kapak të stërmadh guacke.

Të parën gjë që sheh nga ky qytet janë çatitë. Thua se pas pak jo makina, por helikopteri do të gjejë një vend për t’u parkuar.

Qysh me vështrimin e parë mund ta kuptosh se, megjithëse një qytetth me jo më shumë se 6 mijë banorë, Cetinja ka hijen e një kryeqyteti. Në qendër të saj, që nuk e kupton qysh shfaqet me aq shpejtësi, megjithëse kaq e vogël, një shtyllë e madhe e lartë shenjon me tabela në alfabet latin e cirilik drejtimet themelore drejt botës dhe distancat për të arritur deri atje: Paris, Romë, Berlin, Petersburg, Moskë, Stamboll, Athinë.

Kjo shtyllë, në qendrën e një qytetthi që duket sikur ka ngrirë në kohën e vet të artë, domethënë në atë kohë kur Mali i Zi ishte fillimisht principatë (“knazevina”) dhe pastaj mbretëri, megjithatë të del përpara si shenjë e një vetëdijeje metropoli. Ajo të kujton “pikën zero” të “Notre Dame de Paris”, që dikur mendohej si “meridiani i referencës”. Këtu s’ka shenja vetëposhtrimi historik. E kundërta edhe mund të jetë e vërtetë.
Cetinja është kryeqyteti historik i Malit të Zi. Podgorica i ka zënë vendin si kryeqytet administrativ, por nuk ia ka marrë dot hijen. Ka qenë kryeqytet jo për disa muaj apo vite, si Vlora dhe Durrësi ynë, por për dekada e shekuj. Në fakt, s’është dhe aq e vështirë ta kuptosh hijen e brendshme që qendrës së krajlëve, emrat e një pjese të të cilëve gjenden aq shpesh në këngët historike shqiptare (gjenden aq shpesh sa nuk duhet të çuditesh, për shembull, që në ndonjë rapsodi krajl Nikolla të dalë dhe si “zog shqiptari”).

Pak çaste qendrim në Cetinjë duhen për të vënë mendjen në punë dhe për të pyetur fillimisht me naivitet: kështu është, serbët dhe grekët janë fqinjët e shqiptarëve?! Kështu na kanë mësuar, kështu janë formuar dhjetëra breza nxënësish dhe studentësh. “Fqinjët tanë lakmitarë dhe shovinistë, serbët dhe grekët, me marrëveshje apo pa marrëveshje, kanë dashur ta copëtojnë Shqipërinë”. Mirëpo “tamo nije Srbije” – këtu nuk është Serbi, thonë malazezët, dhe ashtu është, edhe sikur të mos e thonin ata. Nuk ka qenë Serbi prej kohërash të mjegullta.

Kam pasur rastin të shoh në arkivat e Shqipërisë katalogun e një ekspozite me dokumente shqiptare për Malin e Zi. Aty thuhet se dëshmitë dokumentare-arkivore që gjenden në arkivat e Shqipërisë janë edhe më të hershme se viti 1077, vit kur Mihailo Vojislavljevic-i, me anë të një letre, i ka kërkuar kurorën mbretërore të Malit të Zi papë Gregorit të 7-të (këtu në Mal të Zi i thonë “Gërguri” dhe është po aq i çmuar sa papa Klementi për ne), me ç’rast del për herë të parë etnonimi i këtij populli e vendi. Mali i Zi këtu ka qenë kur s’kishte as Jugosllavi të parë, as Jugosllavi të dytë dhe as Jugosllavi të tretë. Ka qenë dhe ka kërkuar kurorë mbretërore, siç ishte në rregullin e epokës, prej Selisë së Shenjtë, thuajse qysh në ata shekuj kur etnonimi i të parëve tanë bënte kalimin prej “illyrici” në “albanoi”.

Megjithatë, historia e Shqipërisë, tekstet shkollore, studimet, nuk thonë askund se fqinjë të drejtpërdrejtë të shqiptarëve në veriperëndim janë malazezët. Serbë dhe grekë ka në kufijtë tanë, të tjerë s’ka! Pyetja, fillimisht e pafajshme, pak nga pak vjen e bëhet më qortuese. Sidomos kur më kujtohet një fakt fare i thjeshtë: kjo copë kufiri, që ndan e bashkon Shqipërinë me Malin e Zi, është e vetmja që na lidh me “tjetrin”, ku nuk zbatohet sistem vizash dhe nuk ka pagesa në kufi, madje nuk ka pasur edhe kur Mali i Zi ende s’kishte arritur të ndahej nga Serbia! Askush tjetër s’e ka bërë me shqiptarët këtë. Madje as Maqedonia, ku një e treta e popullsisë është shqiptare, siç thonë vetë shqiptarët! Të mos flasim për fqinjët e tjerë. Shqiptarët e ngratë rrinë sus edhe përpara autoritetit të UNMIK-it, që qeveris në pjesën tjetër të hapësirës historike shqiptare. Po si nuk e kanë thënë diku një fjalë të mirë për këtë shtet me kufi të drejtpërdrejtë, që pati hapur kufijt e vet edhe kur kishte armatën jugosllave jo më tej se 500 metra përtej kufirit?!

Po t’i pyesish malazezët se cili është burimi i emrit të kryeqytetit të tyre historik, shumica ngrenë supet. Edhe në “Biliar”, në muzeun e kohës shtetërore të Malit të Zi, interpretët ngrenë supet: “Cetinja je, nista druga” – kjo është Cetinja, s’ka tjetër! Natyrisht, kjo është Cetinja, por si ka lindur ky emër, si është formuar në rrjedha të historisë. Kërkojmë të gjejmë diku akademikun B. Sekullarac, njohës i historisë së Dukleas, si i thonë këtu provincës kishtare të Dioklecianit, apo të Diokleas, të periudhës së krishtërimit të hershëm, por ai nuk jeton këtu. Nuk gjejmë dot as mikun tjetër të shqiptarëve R. Kalezic, ish-drejtor i arkivave malazeze, poezitë e të cilit janë botuar shqip në Tiranë në dy vëllime. Diskutojmë me kë të mundemi, sidomos me personelin e muzeut. Ndoshta ka të bëjë me emrin e lumit Zeta? Apo ndoshta edhe me provincën mesjetare me të njëjtin emër, shtetin e Zeta-s? Të jetë një formë e prejardhur nga këto dy toponime historike, Zeta lumë dhe Zeta shtet mesjetar, me prapashtesë zvogëluese: fillimisht Zetinja dhe pastaj më vonë Cetinja?! “Otliçno!” – hapin sytë shoqëruesit tanë vendës. E ç’të jetë tjetër, veçse Zetinja?! Ata na shohin gati-gati me admirim kur vërejnë preokupimin tonë për të njohur dhe shpjeguar historinë e tyre.

Pallati i mbretërve malazezë, krajlë e knjazë, quhet “Biliar”, që ne në shqip i themi “biliardo”. Nuk quhet rastësisht kështu. Një prej Njegoshëve të dinastisë më të shquar qeverisëse të Malit të Zi në shekullin e 18-të solli në Cetinjë të parën biliardo, të parën biliardo jo vetëm në vendin e tij, por në gjithë Ballkanin. Modeste dhe disi tradicionale, megjithatë “Biliar” ruan shenjën e një aristokracie të hershme. Këtu është thuajse gjithë historia e Malit të Zi në kohërat moderne. Nuk është aspak për t’u çuditur që themeluesi i shtetësisë moderne të Malit të Zi është një poet-kryeprift dhe mbret njëherësh: Petar Njegosh, një emër i njohur prej shqiptarëve, në mos për tjetër për “Kunorën e Maleve”, një poemë epike romantike legjendare, së cilës në traditën tonë i përngjan jo vetëm në titull “Lahuta e Malcis” e Gj. Fishtës. Ashtu sikurse i përngjan “Luk mikrokozmosa” – “Drita e mikrobotës”, libri tjetër i Njegoshit, poemës tjetër të Fishtës tonë “Mrizi i Zanave”. Ah, ja ku paska dhe një “Oktoih”, një vepër tipike për liturgji kishtare.

Ngjashmëria letrare e Njegoshit me Fishtën është duke u studiuar nga një kërkuese e re, që tashmë ka arritur të mbrojë një doktoratë me këtë temë në Itali. Por Njegoshi na sjell në mendje edhe një figurë tjetër të botës shqiptare: Fan Nolin. Madje ngjashmëritë me të janë edhe më të mëdha: të dy mitropolitë, të dy kryepriftër, të dy kryetarë shtetesh. E di që disa hiper-patriotë do të më qortojnë për këto krahasime, mirëpo me kohë na ka ikur kalendari i detyrueshëm i njohjes së njëri-tjetrit. Dhe si mund të flitet për njohje nëse nuk bëhen krahasime, qoftë dhe të qortueshme?!

Malazezët kanë një mall të pashprehur për lavdinë e Njegoshëve. Ata nuk ngurrojnë të flasin jo vetëm për zotësitë shtetformuese të tyre, por edhe për aberracionet, sjelljet licensioze, për shembull për dashuritë e ndaluara të Njegoshit mitropolit dhe njëherësh simpatik, i dashuruar prej grave. Një prift i dashuruar, mbret e poet, vetëm në Ballkan mund ta gjesh. Madje vendësit nuk hezitojnë të flasin edhe për trashëgimtarë të mundshëm të Njegoshit.

Këtu, në Ballkanin që ishte i pari që u ngrit kundër dhunës pas vdekjes, qysh se Homeri dënoi grekët dhe Akilin për dhunimin e kufomës së Hektorit të vrarë; këtu, ku u krijua një mekanizëm i kryehershëm i ndërgjegjes njerëzore, megjithatë, ndarja me të shkuarën ka zgjatur tej mase. Njegoshit ia kanë ndërruar varrin jo pak por pesë here. S’ka gjetur prehje kryeprifti dhe themeluesi i shtetit malazes në asnjë epokë. Dhe tani varri i tij gjendet në një prej lartësive më alpine të këtij shteti. Duhen ngjitur edhe 550 shkallë më këmbë për të shkuar deri atje, pak metra larg instalimeve më të larta të rrjetit të antenave televizive të shtetit. “Atje ku vendi tërheq rrufetë dhe vetëtimat”, thonë malazezët, sikur të duan të pohojnë se ndëshkim tjetër s’i ka mbetur princit të bukur veçse të marrë dhe ndonjë goditje nga qielli. Por jo, që andej s’vjen gjë për të! Vendësit e shpjegojnë me pak druajtje këtë punën e zhvarrimit dhe mua më vijnë në mendje zhvarrimet shqiptare, prej Gjergj Kastriotit, deri tek Nako Spiro, që nuk gjeti prehje as pas zhvarrimit të katërt; zhvarrimi i Pjetër Bogdanit, edhe ky kryeprift; për të ardhur dhe më këndej, tek koha e zhvarrimeve të viteve 1990, kur një epidemi e tërë nekrofilie shpërtheu në gjithë vendin tonë. Por këta këtu nuk i dinë punët e zhvarrimeve tona dhe unë mund të basahkëbisedoj krejt e qetë e të pyes krejt serbes për shkaqet e trazimit pas vdekjes të princit shtet-themelues. “Velikan bio, nije zemja svoje mjesto, nebo nuzhno!” – Ishte shumë i madh Nuk është toka vendi i tij, nuk e mban dheu, ai duhet të jetë në qiell”, thonë malazezët, duke u mjaftuar me një shpjegim disi legjendar.

“Biliar” është pallat mbretëror dhe muze, galeri arti dhe arkiv. Gjithandej piktura të rralla të stilit të rilindjes europiane, të kohës së barokut; piktura të porositura për portretet e princëve dhe princeshave, disa prej të cilëve kanë pasur fat të keq në shëndet dhe në dashuri, kanë jetuar me trishtim dhe kanë vdekur me jetë të pakryer. Piktura në grand-uniformë dhe me veshje aristokratike popullore (njëra prej tyre më kujton veshjen e Margjelës së Markagjonit). Stoli të ardhura prej oborresh mbretërorë që nga sulltanët e Stambollit deri tek perandorët japonezë. Armë trofe dhe flamuj të zënë rob. Flamuj malazezë të shpuar nga plumbat dhe jo më pak flamuj të ushtrive kundërshtare të thyera në luftë. Jo, flamuj shqiptarë nuk paska. Më vjen mire nga ky fakt, jo se flamuri shqiptar s’ka rënë rob, por sepse diçka më thotë ky fakt: luftërat s’kanë qenë aq të mëdha mes njëri-tjetrit.

Ngado të ndjekin pas shenjat “N-I” (me alfabetin cirilik: “H-I”), që duan të thonë “Nikolla Prvi”, Nikolla i parë, apo krajl Nikolla, si i thonë shqiptarët. Shumë interesante është të studiohet si i kanë paraqitur shqiptarët e malazezët prijësit e njëri-tjetrit në traditën folklorike. Rasti më i bukur është libri i Mark Milanit, “Zhizn i obicaj arbanasa” – “Jeta dhe traditat e shqiptarëve”. Ky është si të thuash testamenti shpirtëror i Mark Milanit. Gjysmën e shkroi me dorën e vet dhe gjysmën ua dëftoi me gojë atyre që i shërbenin në çastet e fundme të jetës. Mark Milani gjithë jetën bëri armiq e zuri miq shqiptarë. Dhe në fund iu drejtua të vetëve me porosinë: Nëse kërkoni virtytin, nderin, besën dhe burrërinë, mësoni nga shqiptarët! Më vjen çudi si ka mbetur jashtë vëmendjes ky libër i Mark Milanit. Një përkthim i vonët i tij ka qarkulluar pa ndonjë vëmendje në duart e shqiptarëve. Sa për citimin në studimet etnografike, është e tepërt të kërkohet. Në të vërtetë, “krajlica e malësisë” sikurse e njohin shqiptarët Mis Edith Durham, nuk ka shprehur më shumë simpati për shqiptarët se Mark Milani. Por mendësia e vjetër për të mos e dëgjuar njëri-tjetrin prapë del e bëhet pengesë. Për shembull, shumë është shkruar për “frymën venetiane” të statuteve të qyteteve mesjetare shqiptare. Mirëpo shqiptarët e malazezët, këta popuj që historia i ka dënuar të rrojnë bri njëri-tjetrit, a nuk kanë ndikuar dhe ata tek njëri-tjetri? Këto krahasime nuk janë bërë, veç disa rastesh shumë të rralla. Në statutet e qyteteve bregdetare, të shkruara nga dijetarë të elitës në latinisht, herë-herë jo rastësisht ndërhyjnë edhe nocione të së drejtës etnozakonore lokale. Në “Statutin e Shkodrës“, siç ka vënë re prof. Pëllumb Xhufi, hartuesi e ka ndjerë të nevojshme të ftojë në tekstin latinisht dy terma të botës vendëse, e cila jo vetëm nuk ishte e huaj, por madje ofronte mundësi komunikimi: fjalën shqipe “besa“ (që del në këtë dokument për herë të parë me shkrim, në trajtën foljore “bessare”) dhe fjalën e sllavishtes mesjetare “hakmarrje“ (“odmazda“), të dyja të përftuara prej së drejtës etno-zakonore popullore. Po pse kanë hyrë pikërisht këto nocione dhe pse paralelisht nga dy gjuhët?!
Diku kam lexuar se bota e sotme është çliruar nga kompleksi i historizmit. Një nga shprehjet më të qarta të emancipimit të mendimit njerëzor në kohën e sotme është ndarja e së drejtës historike prej asaj politike. Popujt janë pajtuar të jetojnë atje ku i ka zënë hera. Debati mbi “të parin“ e vendit mbetet një çështje e shkencës së historisë. Kur në këtë debat përzihen diletantët, nuk është çudi që interesimit të ligjshëm të çdo populli për të ditur burimin e vet t’ia zërë vendin pyetja absurde se cili ka qenë majmuni më i hershëm që shkeli për herë të parë në Ballkan, atëherë kur s’kishte as Europë e as Ballkan! Por a u mbushet mendja ballkanasve kokëshkretë të drejtojnë kryet andej nga i pret koha?!

Malazeztë, ndryshe prej shqiptarëve, nuk kanë një hero kombëtar. Ata kanë dinasti kombëtare: Crnojevic-ët, Bjelopavlic-ët, Njegoshët dhe së fundmi Nikollën e parë. Ata thonë se edhe Balshajt janë dinasti malazeze. Mirëpo një dijetar mendjendritur si Milan Sufflay emrin e Balshajve kurrë nuk e shkruan në formën sllave, “Balshici”, por “Balsha”, si në shqiptimin tonë. Pastaj dihet se Balshajt tri herë e mohuan kishën romane dhe tri herë po ashtu i kërkuan falje papës, duke e njohur si të vetmin autoritet fetar në tokë.

Gjurmët e xhelozisë për figurat dhe dinastitë e mëdha historike shihen edhe brenda në “Biliar”. S’ka malazez që t’i mbushet mendja se Balshajt ishin shqiptarë, ama s’ka as shqiptarë që të pranojnë se këta Balshajt duhet të kenë pasur një rol të pazëvendësueshëm në historinë e Malit të Zi. Ashtu ndodh edhe me dinastitë e tjera. Shqiptarët thonë se Bjellopavlic-ët s’janë gjë tjetër veçse Palabardhaj të sllavizuar, se Crnoglavic-ët po ashtu kanë qenë në fillim Kryezinj shqiptarë, që bashkë me mbiemrat dhe fenë ndryshuan edhe gjendjen kombëtare. Tani thonë se edhe Kalezic-ët, për shembull, janë pasardhës të Kaleshëve. Të gjitha këto mund të jenë të vërteta, ose të diskutueshme. Ajo që nuk vjen ende në diskutim është që shkenca e dy vendeve t’i shohë këto dinasti si shenja konvergjence. Sepse shqiptarë e malazezë nuk e kanë kaluar rrugën e gjatë të historisë duke vrarë njëri-tjetrin.

Ndërsa ndjek në “Biliar” stendat një pas një ku shihet kjo histori e ngatërruar popujsh që gjenden “kryet e njërit nën sqetull të tjetrit”, më vjen në mendje një mendim që më pati thënë një prej miqve të mi para nisjes për këndej kufirit: “Mos kujto se të gjitha luftërat që janë bërë me lahutë e guslë janë bërë me të vërtetë! Këta kreshnikë që presin majtas e djathtas krerë shkjesh, “devojkat” në krajli i merrnin. Në eposin shqiptar të kreshnikëve, në këngën “Martesa e Halilit“, një prej më të bukurave këngë kreshnike (“junaçke pjesme“), heroi bukurosh që dashuron “devojkat e kralëve“, kur përshkruan bukuritë magjepsëse të Tanushës, “çikës së krajlisë“, thotë: “Se unë Tanushen veta e kam pa-e, / Kur kem pasë besë me ato krajli“. Në këto dy vargje, rapsodi popullor, që befas “harron“, “e zë gjumi si herë-herë Homerin“, ja ku na njofton se në historinë e dy bashkësive me burim etnik të ndryshëm ka jo vetëm kohë sherri, por edhe kohë bese. Këtu fjala “besë“ është në atë kuptim që ajo ka ruajtur në frazeologjinë e së drejtës zakonore shqiptare, në të cilën “besa e vogël“ dhe “besa e madhe“ kanë kuptimin e një paqeje të arritur pas një konflikti apo në një kohë vështirësish”. Me të vërtetë, si nuk e vrasin pak mendjen dijetarët tanë “europeistë”: këta kreshnikë zulmëmëdhenj, që “shtatqind vjet do t’ia djegin kullat krajlit”, pse të dashurat, devojkat, nuk i kërkojnë tjetërkund, veçse në krajli?! Për më tepër që, siç po na tregon tani udhërrëfyesi i muzeut, këta krajlët malazezë s’paskan qenë dokushdo. Nikolla i parë, për shembull, u mbiquajtka “vjehrri i mbretërve”. Vajzat e tij ku nuk qenkan martuar, të gjitha në oborre mbretërore: te Romanovët në Petersburg, në familjen mbretërore rumune, madje Elena paska qenë gruaja e ligjshme e mbretit italian Victor Emanuelle!

Këtu në Cetinjë e çmojnë shumë kur shohin njerëz shqiptarë të pyesin për historinë e tyre. Një prej historianëve të “Biliar” na shpjegon se Mali i Zi, në kohën e sundimit të dinastisë Njegoshic, ka pasur monedhën e vet, që quhej “perper” dhe që kishte vlerën e një dashi (prandaj quhej dhe kështu).

Në Cetinjë të duket vetja si në një qytet-kështjellë, ku historia jetohet si përditshmëri dhe ti mund të bisedosh paqësisht me të shkuarën. Kam dëshirë të kthehem prapë këtu. Ah, da mi imamo poslovice – po ne kemi një proverb: ai që kthehet për së dyti është miku ynë! – më përcjellin me shikime dashamirëse zotërit e “Biliar”. Ka ardhur koha për t’u kthyer. S’më mbetet tjetër veçse të kujtoj diçka të rëndësishme prej I. Kadaresë, kur përshkruan takimin e tij me princin malazez Aleksandër, mërgimtar si gjithë princërit e oborreve ballkanase: ai s’kishte kurrfarë zelli për të kthyer hijen e zezë të ish-Jugosllavisë jo në Mal të Zi, po as në Kosovë. Dhe them se vlerat e fisme rrojnë jo vetëm në Biliar.

Top Channel