Kur ligji rishpik gjininë: Nga Konventa e Stambollit te kaosi normativ në Shqipëri

1. Çfarë është “gjinia” sipas ligjit të ri?
Asnjë sistem juridik nuk mbijeton dot pa qartësi konceptuale. Çdo rend kushtetues nis me një “truall” të përbashkët ku termat kanë kuptim dhe funksion. Në këtë truall hartohen ligjet, ndërtohen institucionet, dhe gjykatat interpretojnë të drejtën. Prandaj, kur një ligj i zakonshëm vendos të normojë, e si në këtë rast të rishkruajë një nga kategoritë më themelore të ekzistencës njerëzore, gjininë; kërkohet një seriozitet epistemologjik, juridik dhe filozofik që shkon përtej retorikës së momentit.
Ligji i ri i miratuar nga Kuvendi i Shqipërisë, i ashtuquajtur “Për Barazinë Ligjore”, bën pikërisht këtë: ndërhyn në vetë tabanin e rendit juridik duke e ripërkufizuar termin “gjini”, jo si fakt biologjik binar (mashkull/femër) i vendosur që nga lindja, siç ka qënë kuptuar ndër shekuj e mijëvjeçarë në tokën e shqiptarëve; por si “rol i ndërtuar në kontekstin social”. Me një fjali të vetme, e cila ndodhet në Nenin 4 pika “ë” e ligjit të sapomiratuar, Shqipëria riformatoi konceptin juridik të gjinisë për herë të parë në historinë e saj.

Në momentin që Kuvendi shpalli se “gjinia është rol i ndërtuar shoqëror”, lindi menjëherë pyetja qendrore që duhet t’i paraprijë çdo debati serioz: ku e gjeti Shqipëria këtë përkufizim? Cili traditë shoqërore apo juridike e mbështet atë? Cili dokument ndërkombëtar i ratifikuar nga Shqipëria e ka përdorur ndonjëherë? A ka qenë ky kuptim pjesë e ndonjë ligji shqiptar në njëqind e trembëdhjetë vjet të shtetit tonë që nga pavarësia? A ka qenë ky term i pranuar ndonjëherë në interpretimin e Kushtetutës nga Gjykata Kushtetuese? Apo është një përkufizim i importuar, i shkëputur nga çdo kontekst juridik dhe i futur artificialisht në një sistem që nuk e njeh?

Nëse ndjekim arkitekturën e dispozitave kushtetuese, dhe gjithë sistemin juridik shqiptar që nga krijimi i shtetit shqiptar e deri më sot, një gjë është absolutisht e qartë: asnjëherë në historinë e legjislacionit shqiptar, në asnjë kod, në asnjë ligj, në asnjë akt themelor, termi “gjini” nuk ka pasur kuptimin e një roli të ndërtuar shoqëror dhe fluid. Në konceptimin juridik shqiptar; që pas shpalljes së pavasërisë, Kodet e Mbretërisë, tek legjislacioni i periudhës socialiste, tek ligjet e viteve ’90, te Kushtetuta e vitit 1998 dhe amendamentet e saj, si dhe korpusi i kodeve dhe legjislacionit në fuqi, “gjinia” ka qenë absolutisht gjithmonë një kategori juridike e lidhur me seksin biologjik, e caktuar që në lindje, binare (femër/mashkull), e pandryshueshme, dhe që pasqyron një fakt biologjik.

Dokumentet ndërkombëtare të ratifikuara nga Shqipëria mbështesin të njëjtin standard. Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut qartë dhe prerë flet për gjinë binare, “burrin dhe gruan” si subjekte të së drejtës. Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike (ICCPR) i referohet të drejtave të grave dhe burrave në kuptimin e tyre biologjik. Konventa për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Grave (CEDAW) mbron gratë si kategori biologjike të diskriminuara në mënyrë strukturore. Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut dhe jurisprudenca e saj (nga Goodwin deri te Hämäläinen), nuk e trajton gjininë si rol social, por si kategori juridike të lidhur me proceset e rregullta të shtetit dhe me kritere objektive.

As gjykatat kushtetuese evropiane nuk e kanë shpallur gjininë një kategori të lirë sociologjike të vetëdeklaruar. Këshilli Kushtetues francez ka refuzuar çdo relativizim që prek “ordre public biologique”; Gjykata Kushtetuese italiane e ka lidhur sistematikisht konceptin e gjinisë me faktin biologjik dhe jo me interpretimet kulturore. Në Kroaci dhe Poloni, nocioni i gjinisë si rol social është refuzuar pikërisht sepse cenon identitetin juridik të familjes dhe të personit. Edhe Gjykata Kushtetuese e Lituanisë ka paralajmëruar se “kategoritë themelore të së drejtës nuk mund të varen nga perceptime subjektive”.

Në këto rrethana, lind pyetja që çdo qytetar shqiptar ka të drejtë të bëjë: nëse as Kushtetuta jonë, as kodet tona, as tradita jonë juridike, as aktet ndërkombëtare të ratifikuara, as jurisprudenca shqiptare, as e drejta e BE-së dhe as gjykatat kushtetuese evropiane nuk e kanë përkufizuar gjininë si rol social, nga e mori parlamenti shqiptar këtë përkufizim? Cilat janë pasojat e këtij përkufizimi të ri, në nivel individual, shoqëror, dhe juridik? Cilat janë masat që mund të merren, nëse pasojat janë të padobishme?
Qëllimi i kësaj analize, është që ti jape përgjigje këtyre pytjeve, dhe jo vetëm.

2. A ka qenë ndonjëherë i përkufizuar termi “gjini” në legjislacionin shqiptar?

Debati mbi gjininë në Shqipëri nuk mund të kuptohet pa u kthyer në themelet historike të rendit tonë juridik. Nëse duam të dimë çfarë kuptimi ka pasur “gjini” për shtetin shqiptar, nuk mjafton të shohim ligjin e sotëm; duhet të shqyrtojmë një histori normative prej më shumë se një shekulli. Gjinia si koncept juridik nuk lind në vitin 2025; ai është produkt i një tradite që ka përshkuar kodet, gjykimet, doktrinën dhe vetë kulturën e një populli. Gjinia është një nga ato kategori të lindura vetë me njeriun. Aq e qartë dhe e thellë në natyrën njerëzore ka qënë kuptimi i gjinisë, aq e rrënjosur në rendin biologjik dhe në marrëdhëniet familjare, sa përkufizimi i saj nuk ka qenë kurrë objekt i fantazisë normative. Nuk ka qenë e nevojshme. Kjo, deri në momentin kur një parlament vendos ta rishpikë nga e para, sic bëri Parlamenti i vitit 2025 në Shqipëri.

Historia e legjislacionit shqiptar, që nga pavarësia në 1912 deri sot, flet me një zë të vetëm: fjala “gjini” ka nënkuptuar gjithmonë seksin biologjik, mashkull ose femër, burrë apo grua, djalë apo vajzë. Kodet e para të shtetit të ri shqiptar; duke filluar nga Kodet e Zogut, që u frymëzuan nga tradita franceze dhe italiane, nuk patën asnjë mëdyshje në trajtimin e gjinisë si fakt biologjik, i caktuar që në lindje, dhe i pandryshueshëm. Kodi Civil i Mbretërisë dhe më vonë Kodi Civil i Republikës Popullore nuk e konceptuan kurrë gjininë si rol shoqëror; përkundrazi, e trajtuan si një kategori me rëndësi themelore për marrëdhëniet familjare, trashëgimore dhe civile. Edhe në kohën e sistemit socialist, ku ideologjizimi i të drejtës ishte i fortë, gjinia nuk u relativizua kurrë: në aktet e lindjes, martesës dhe vdekjes ka qenë gjithmonë një rubrikë e qartë, dhe kjo rubrikë priste vetëm një përgjigje: mashkull ose femër.

Kushtetuta aktuale e Republikës së Shqipërisë nuk e definon gjininë pikërisht sepse nuk ka pasur asnjëherë nevojë për ta bërë këtë. Kushtetutat nuk përkufizojnë fakte natyrore, sepse ato janë kategori të botës reale të cilat nuk varen nga vullneti i ligjvënësit. Në të njëjtën mënyrë, askush nuk ka menduar se është e nevojshme të sanksionohet në Kushtetutë se çfarë është mashkull e çfarë është femër. Këto nuk janë nocione juridike të lindura nga ligji; janë fakte natyrore, të verifikuara biologjikisht dhe të dokumentuara në aktet e gjendjes civile. Kjo është arsyeja pse Kushtetuta, në përdorimin e saj konsistent të termave, i referohet burrit dhe gruas si kategori të vetëkuptueshme të realitetit shoqëror dhe biologjik të popullit shqiptar.

Neni 54 i Kushtetutës është pika më e fortë e kësaj logjike natyrore. Ai thotë se “gratë shtatzëna dhe nënat e reja kanë të drejtën e një mbrojtjeje të veçantë nga shteti.”. Pra Kushtetuta pohon se nënë bëhet gruaja që është shtatzënë, dhe gruaja që lind fëmijën. Kjo është një nga dispozitat më të rëndësishme të të drejtës familjare shqiptare dhe një nga më të qartat në të gjithë sistemin tonë juridik. Në logjikën e Kushtetutës, nëna nuk është “personi që thjesht identifikohet si nënë”, por gruaja që ka marrë pjesë biologjikisht në aktin e lindjes. Ky formulim nuk është thjesht zgjedhje stilistike, por është themel antropologjik i rendit juridik shqiptar. Në interpretimin kushtetues, termat që përdoren në radhën e parë të normës kanë status të posaçëm: ato shprehin vullnetin e ligjvënësit kushtetues për t’u lidhur me realitetin objektiv. Kjo nënkupton se gjinia është e presupozuar si binare dhe biologjike, grua dhe burr. Nuk ka asnjë mënyrë për të interpretuar Nenin 53, me nënë që gjininë nuk e ka biologjike, por si element sociologjik pa e dhunuar tekstin, kontekstin, frymën, dhe historinë e miratimit të Kushtetutës. Pra, burri dhe gruaja nuk janë kategori të shpikura, por realitete biologjike të pranuara nga ligji më i lartë.

Kodi i Familjes e konfirmon këtë me një qartësi që nuk lejon ekuivoke. Ai pohon në Nenin 7 se “Martesa mund të lidhet ndërmjet një burri dhe një gruaje që kanë mbushur moshën 18 vjeç.”. Kjo është një nga dispozitat më të rëndësishme të të drejtës familjare shqiptare dhe një nga më të qartat në të gjithë sistemin tonë juridik. Në logjikën, tekstin dhe frymën e Kodit, ekzistojnë vetëm dy gjini: femër dhe mashkull / burrë dhe grua. Martesa dhe familja, si institucion juridik, nuk mund të kuptohet pa dallimin binar mashkull-femër. Për këtë arsye, ndryshimi i kuptimit të gjinisë nuk është një korrigjim teknik, por një tronditje në themel të gjithë rendit familjar në Shqipëri.

Kodi Penal e trajton gjininë po me këtë qartësi. Dispozitat që kanë të bëjnë me dhunën ndaj grave, me rrethanat rënduese në krimet e kryera kundër tyre, apo me mbrojtjen e vajzave të mitura, nuk mund të funksionojnë nëse gjinia bëhet kategori sociologjike. Si mund të ketë rrethanë rënduese “krimi kundër një gruaje”, nëse gruaja nuk është më një kategori objektive, por identitet i vetëdeklaruar? Si mund të planifikohen politika penale nëse një mashkull biologjik vetëdeklarohet si grua dhe kërkon trajtim penal si kategori e mbrojtur? Kjo e shkatërron koherencën logjike të Kodit Penal. E drejta penale është fusha që kërkon objektivitet absolut; relativizimi i gjinisë e bën të pamundur.

Ligjet sociale e konfirmojnë këtë logjikë binare. Të gjitha politikat e mbrojtjes së grave shtatzëna, të nënave të reja, të vajzave, të nënave të vetme, të grave në vendin e punës, e marrin si të mirëqenë faktin që ekziston gruaja biologjike. E drejta sociale dhe administrative është e ndërthurur në mënyrë të pandashme me realitetin biologjik të shtatzënisë, amësisë dhe rolit riprodhues të femrës. Vendosja e gjinisë si “rol i ndërtuar” e bën të pamundur këtë sistem mbrojtjeje, sepse ai mbështetet në fakte biologjike, jo në vetëdeklarime.

Ligji për Gjendjen Civile, në të gjitha versionet e tij, ka qenë i njëjtë në këtë pikë. Gjininë e ka trajtuar si fakt i verifikueshëm në aktin e lindjes, i dokumentuar nga një mjek përmes kritereve objektive biologjike. Kurrë si përkufizim subjektiv, si rol i interpretueshëm, apo si shprehje sociale.
Nëse shteti ka një nocion minimal të së vërtetës, ai nis pikërisht nga akti i lindjes. E drejta administrative shqiptare, gjatë gjithë shekullit të fundit, ka funksionuar mbi bazën e ndarjes binare femër-mashkull, e cila është parakusht i çdo sistemi statistikor, i çdo politike sociale, i çdo mekanizmi të mbrojtjes së grave. E njëjta gjë vlen për Kodin e Familjes: institucioni i martesës, atësisë, amësisë, kujdestarisë, birësimit, të gjitha këto konstrukte juridike janë të mundura vetëm mbi supozimin se ekzistojnë dy gjini biologjike.

Nëse do të kërkonim ndonjë rast në historinë e jurisprudencës shqiptare ku gjinia të jetë trajtuar si rol shoqëror, i ndryshueshëm dhe i palidhur me atë të caktuar që nga lindja, do të hasnim në heshtje. Nuk ekziston asnjë vendim gjyqësor, i asnjë niveli, që nga gjykata e shkallës së parë e deri tek Gjykata Kushtetuese, që ta ketë relativizuar gjininë në mënyrë sociologjike. Asnjë. Kur flitet për gjini, është nënkuptuar gjithmonë seksi biologjik, mashkull ose femër, i caktuar që në lindje, dhe i pandryshueshëm.
Pse ligji shqiptar nuk e ka ndier nevojën për ta përkufizuar deri tani termin “gjini”; madje as në ligjin aktual “Për Gjendjen Civile”, e as ligjin e vitit 2008 “Për Barazinë Gjinore në Shoqëri” që është ende në fuqi (derisa të shuqizohet me hyrjen në fuqi të ligjit të ri që jemi duke analizuar). Pikërisht sepse është kategori e vetëkuptueshme, natyrore, objektive, e verifikueshme dhe e pandryshueshme. Nuk nevojitet përkufizim ligjor për diçka që është fakt i përjetshëm i natyrës njerëzore. Askush nuk ka përkufizuar kurrë konceptin e frymëmarrjes, të rënies së shiut apo të lindjes së ditës; disa realitete nuk kërkojnë ndërhyrje normative. Gjinia ka qenë gjithmonë njëri prej tyre.

Në teorinë e shkencës juridike, konceptet që janë universale, të qarta dhe të qëndrueshme konsiderohen termina naturae, terma që rrjedhin nga natyra dhe nuk kanë nevojë për normativizim. Juristët klasikë e quanin këtë “lex naturalis”, ligj që ekziston para çdo akti njerëzor. Siç shkruante Ciceroni, ligji është i vlefshëm vetëm nëse pasqyron natyrën, sepse “natura e shpreh ligjin, dhe jo ligji natyrën”. Ndërsa Thomas Aquinas na kujton se “e drejta e njeriut nuk mund të kundërshtojë të drejtën e natyrës, përndryshe ajo nuk është më e drejtë”. Në këtë logjikë, shteti nuk shpik gjininë; ai thjesht e njeh atë.
E drejta ndërkombëtare mbështet plotësisht këtë koncept. Dokumentet themelore të ratifikuara nga Shqipëria dhe që qëndrojnë në majën e piramidës si, Deklarata Universale, ICCPR, ICESCR, CEDAW, përdorin termin “sex” në kuptimin biologjik. Jurisprudenca e GJEDNJ-së, nga çështja Christine Goodwin deri te Parry v. UK, e lidh gjithmonë gjininë me kriteret objektive të trupit njerëzor. Gjykata e Drejtësisë e BE-së flet ekskluzivisht për barazinë midis burrave dhe grave. Asnjë nga këto dokumente nuk e koncepton gjininë si rol të ndërtuar shoqëror. Kjo është një shpikje moderne e disa teorive sociologjike, jo koncept juridik i gjithëpranuar.

Kështu, pyetja e rradhë që duhet bërë është: nëse ligji shqiptar nuk e ka përkufizuar kurrë gjininë si role të ndërtuar në kontekstin social”, si duhet kuptuar ajo në rendin tonë juridik? Përgjigjja është po aq e qartë sa historia e legjislacionit: gjinia është seks biologjik, i verifikueshëm në momentin e lindjes dhe i dokumentuar në aktet e gjendjes civile. Ky kuptim është i vetmi që garanton koherencë logjike me Kushtetutën, aktet ndërkombëtare, ligjet e brendshme, dhe politikat e mbrojtjes së grave, në kuotat e përfaqësimit, në statistikat shtetërore dhe në vetë konceptin kushtetues të barazisë.

Një shtet që e ka trajtuar gjininë në këtë mënyrë, që nga krijimi, e për më shumë se një shekull nuk mund të ndryshojë kuptimin e saj me një përkufizim artificial, të shkëputur nga realiteti, sepse kjo do të përmbyste gjithë arkitekturën e së drejtës shqiptare. Gjinia nuk është një përkufizim në letër; është realitet biologjik. Siç e shprehte Aristoteli, natyra është e pandryshueshme dhe ligji njerëzor nuk ka fuqinë ta zhvendosë atë; ligji mund ta pasqyrojë natyrën, por nuk mund ta ndryshojë me dekret. Shqipëria, deri në vitin 2025, ka ndjekur pikërisht këtë parim të arsyes juridike. Ligji i ri, për herë të parë, e braktis atë.

3. Si e përkufizon ligji i ri gjininë?

Me ligjin e ri të ashtuquajtur “Për Barazinë Gjinore”, Shqipëria ndërmori një akt që mund të quhet pa hezitim më radikali në historinë e legjislacionit shqiptar modern. Për herë të parë, në mënyrë të papritur, pa debat serioz shoqëror, dhe pa një proces thelbësor diskursi publik, Kuvendi vendosi të ndryshojë kuptimin e vetë fjalës “gjinì”. Në Neni 4 që përkufizon termat e ligjit, në pikën (ë), me një fjali të shkurtër, Shqipëria ndërroi themelet antropologjike të shtetit të saj, duke e definur gjininë kështu: “Gjini” nënkupton rolet e ndërtuara në kontekstin social, sjelljet, aktivitetet dhe atributet që një shoqëri e caktuar i konsideron të përshtatshme për gratë dhe burrat.

Kjo fjali, në dukje e pafajshme dhe e kursyer, përbën një thyerje tektonike në të gjithë rendin juridik shqiptar. Ajo nuk është thjesht një ndryshim terminologjik; ajo është transplantim konceptual, i cili shkul një nocion që ka buruar nga natyra njerëzore, ka qënë që nga krijimi i shtetit i pandryshuar, dhe e zëvendëson me një koncept sociologjik të shpikur, të lëvizshëm, të padefinuar dhe të pazbatueshëm juridikisht. Për mijëra vjet që nga njeriu i parë mbi tokën shqiptare, dhe për 113 vjet të shtetit shqiptar, gjinia ka qenë sinonim i seksit biologjik. Ajo ka qenë kategori objektive, e verifikueshme, e pandryshueshme, e vendosur që në lindje, e dokumentuar në aktet e gjendjes civile dhe e lidhur me institucionet e familjes, martesës, prindërimit, përgjegjësisë penale, politikave sociale dhe të gjitha degëve të së drejtës. Ligji i ri, në mënyrë të menjëhershme dhe të pakushtëzuar, e prish këtë koherencë shekullore, duke i quajtur gjinitë “role të ndërtuara në kontekstin social”.

Disa lexues mund të mendojnë se, meqenëse në fund të përkufizimit ligji përmend fjalët “gratë dhe burrat”, atëherë gjithçka mbetet brenda binaritetit biologjik tradicional. Por kjo është një iluzion. Ky shtim nuk e shpëton dot konceptin; përkundrazi, e thellon keqkuptimin. Sepse në logjikën e këtij neni, “gratë dhe burrat” nuk janë më kategori faktike natyrore, por etiketa sociologjike, rolet që shoqëria “i konsideron të përshtatshme”. Me këtë formulim, ligji nuk po thotë se gjinia është binare; po thotë se edhe termat “grua” dhe “burrë” janë konstrukte sociale, të cilat shoqëria mund t’i riformulojë, zgjerojë ose relativizojë sa herë të dojë. Këtu qëndron pikërisht rreziku: sapo gjinisë t’i hiqet themeli biologjik dhe t’i zëvendësohet me konceptin e “roleve të ndërtuara”, vetë kuptimi i grave dhe burrave humbet stabilitetin juridik dhe kthehet në kategori të hapura, të rrëshqitshme dhe të interpretuara sipas perceptimit të momentit. Prania e dy fjalëve nuk tregon se ligji mbetet binar; përkundrazi, tregon se ligji i konverton edhe këto dy kategori në produkte të kulturës, jo të natyrës. Dhe pikërisht ky është çasti ku ndodh devijimi historik: shteti shqiptar, për herë të parë që nga krijimi i tij, largohet nga parimi natyror mbi të cilin është ndërtuar familja, gjendja civile dhe e gjithë e drejta jonë private, duke deklaruar se gjinia, dhe rrjedhimisht edhe “gratë” e “burrat”, nuk janë më fakte, por role. Nëse gjinia është rol, atëherë roli mund të jetë dy, dhjetë, shtatëdhjetë e dy apo të pafundme (sipas disa teorive më të fundit), dhe askush nuk mund të thotë juridikisht se ku mbaron një kategori dhe ku fillon tjetra. Prandaj, frika nuk buron nga prania e ose mosprania e dy fjalëve, por nga mënyra se si ligji i rrëzon themelet e tyre. Në këtë pikë, neni nuk është më përfaqësues i realitetit, por krijues i një realiteti të ri, një realiteti të paqëndrueshëm, jashtë parimeve të së drejtës dhe në kundërshtim me themelin antropologjik të shtetit shqiptar.

Nga perspektiva kushtetuese, ky përkufizim përbën një ndërhyrje të drejtpërdrejtë në strukturën e nenit 53 të Kushtetutës, i cili presupozon qartësisht se “burri” dhe “gruaja” janë kategori biologjike. Përkufizimi i ri e bën këtë nen praktikisht të pakuptueshëm. Nëse gjinia është “rol i ndërtuar në kontekstin social”, atëherë kush është burri? Kush është gruaja? A mjafton vetëdeklarimi? A është gjinia një “rol” që ndërtohet, apo ndërrohet? A ndërtohet bashkëshortësia mbi “role shoqërore”? Kushtetuta përcakton institutin e martesës, duke nënkuptuar realitetin natyror të dy sekseve biologjike, jo mbi role që mund të ndryshojnë sipas zgjedhjes dhe humorit të kohës. Në këtë kuptim, ligji i ri hyn në konflikt të drejtëpërdrejtë me Kushtetutën, dhe aktet ndërkombëtare të ratifikuara, duke ndryshuar në mënyrë të tërthortë kuptimin e “gjinisë” pa amendament kushtetues; një ligj a priori në kundërshtim me hierarkinë e normave sipas nenit 4 dhe 116 dhe sipas gjithë doktrinës së supremacisë kushtetuese.
Asnjë dokument ndërkombëtar që Shqipëria ka ratifikuar nuk përdor këtë përkufizim. Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut (1948) flet për “burra dhe gra”. Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike (ICCPR) flet për “sex”, jo “gender” si rol social. Paktet ekonomike e kulturore (ICESCR), Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut (KEDNJ), Konventa për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Grave (CEDAW); të gjitha përdorin seksin biologjik si kategori juridike. Asnjë prej tyre nuk e definon gjininë si “rol i ndërtuar në kontekstin social”.

Nga perspektiva hermeneutike, nocioni “rol i ndërtuar shoqëror” është shprehje e teorive të shekullit XX të Judith Butler, Money dhe poststrukturalistëve francezë, të cilët e konsiderojnë gjininë performancë, narrativë, diskurs. Këto teori, nuk kanë kurrfarë statusi juridik në të drejtën evropiane. Përkundrazi, gjykatat kushtetuese të Francës, Kroacisë, Polonisë, Lituanisë, Letonisë, Austrisë dhe Gjermanisë e kanë hedhur poshtë idenë se gjinia mund të shkëputet nga seks biologjik.

Me këtë hap, Shqipëria krijon një realitet absurd: përkufizimi i ri nuk është marramendës vetëm pse është ideologjik, por sepse është juridikisht i pamundur. “Roli social” është kategori sasiore e pakufizuar, që varet nga perceptimi, kultura, moda shoqërore, psikologjia individuale dhe dinamikat e grupit. Të vendosësh që gjinia është “rol social” do të thotë të heqësh kufirin midis faktit dhe perceptimit, midis biologjisë dhe narrativës, midis dokumentit dhe vetëdeklarimit. A mundet e drejta civile apo familjare, të administrojë perceptime? A mundet gjendja civile të regjistrojë role? A mundet Kodi Penal të mbrojë kategori që nuk janë të verifikueshme? A mundet ligji të shndërrohet në pasqyrë psikologjike të individit? Të gjitha këto pyetje marrin përgjigje negative në doktrinën moderne.

Nëse ligji është forma më e lartë e arsyes dhe ndërgjegjes së njeriut të bërë normë, siç thoshte Ciceroni, atëherë përkufizimi i ri është mohim i arsyes dhe i realitetit. Ligji i ri nuk e ndërton rendin juridik; ai e mjegullon atë. Shqipëria nuk ka përballë thjesht një gabim terminologjik; ka përballë një përmbysje të mënyrës se si shteti dhe shoqëria shqiptare kupton gjinnë dhe vetë njeriun. Dhe kur shteti e braktis realitetin biologjik dhe bie në vorbullën e koncepteve sociologjike të papërcaktuara, humbet aftësinë për të mbrojtur barazinë, për të garantuar sigurinë juridike dhe për të qenë gjykatës i drejtë i marrëdhënieve shoqërore.

Ligji i ri, duke futur këtë përkufizim, bën një hap të rrezikshëm drejt relativizimit normativ, ku çdo kategori natyrore mund të bëhet konstrukt social. Ky nuk është progress, është dezintegrim i kategorive themelore mbi të cilat ndërtohet rendi juridik. Në këtë kuptim, përkufizimi “gjinia është rol i ndërtuar shoqëror” nuk është një dispozitë e thjeshtë, është një thirrje alarmi për gjithë rendin juridik shqiptar. Shqipëria nuk ka nevojë për mjegullimin e realitetit: ka nevojë për qartësi, koherencë dhe respekt ndaj natyrës së njeriut, sepse vetëm mbi këtë themel ngrihet një rend kushtetues i qëndrueshëm.

4. Nga erdhi ky përkufizim? Burimi i keqkuptuar: Konventa e Stambollit

Në thelb të gjithë debatit mbi përkufizimin e ri të “gjinisë” fshihet një keqkuptim i madh, një keqpërdorim i një instrumenti ndërkombëtar dhe një interpretim që as vetë autorët e Konventës së Stambollit nuk do ta kishin imagjinuar kurrë. Për të kuptuar se si u fut në ligjin shqiptar një nocion i pazakontë, i huaj për sistemin tonë juridik dhe të papranishëm në të drejtën evropiane, duhet të kthehemi pikërisht te neni 3(c) i Konventës së Stambollit, aty ku qëndron burimi i vetëm i këtij koncepti.
Neni 3(c) i Konventës jep një përkufizim orientues: “gender shall mean the socially constructed roles, behaviours, activities and attributes that a given society considers appropriate for women and men.” (Në gjuhën shqip përkthehet fiks si përmbajtja e Nenit 4 (ë) të Ligjit: “Gjini” nënkupton rolet e ndërtuara në kontekstin social, sjelljet, aktivitetet dhe atributet që një shoqëri e caktuar i konsideron të përshtatshme për gratë dhe burrat.)

Ky është një përkufizim që synon vetëm një dimension të kufizuar: të shpjegojë se stereotipet e kulturës ndikojnë në dhunën ndaj grave. Ky nuk është, dhe nuk mund të jetë, përkufizim juridik i gjinisë si kategori e statusit civil. Ai nuk është koncept ontologjik, nuk është normë juridike që shfuqizon biologjinë, nuk është detyrim për shtetet dhe nuk është kurrë përdorur në këtë mënyrë nga shtetet anëtare të Këshillit të Evropës apo të BE-së ku Konventa është ratifikuar dhe zbatuar.

Në doktrinën e të drejtës ndërkombëtare, Konventa e Stambollit konsiderohet si një Konventë Kuadër. Kjo do të thotë se ajo krijon një “kornizë” të përgjithshme për shtetet nënshkruese, por detyrën për ta përkufizuar termin “gjini” ia lë secilit shtet në mënyrë të pavarur. Pra Konventa e Stambollit nuk strukturon rendin juridik të brendshëm. Është thjesht një instrument normativ orientues, jo një kod civil, jo një kod familjar, jo një ligj për gjendjen civile. Ajo nuk mund të futet fjalë për fjalë në legjislacionin e një shteti pa u përshtatur me rendin kushtetues dhe kulturën juridike të tij, sepse e para është teknikisht e paprdorshme, dhe bie ndesh me vetë natyrën e Konventës që këtë detyrë ia lë shteteve.

Ky është edhe pozicioni zyrtar i Këshillit të Evropës, i cili në udhëzimet interpretative të Konventës thekson se neni 3(c) është thjesht një përshkrim analitik, i krijuar për të kuptuar si funksionojnë stereotipet gjinore në prodhimin e dhunës, dhe në asnjë rast nuk synon të modifikojë kategoritë juridike të gjinisë, të familjes apo të gjendjes civile. Komentet zyrtare (Explanatory Report) theksojnë shprehimisht se çdo shtet ka diskrecion të plotë për ta përshtatur termin sipas traditës, kulturës dhe sistemit të vet juridik. Asnjë shteti nuk i kërkohet të heqë dorë nga koncepti biologjik i gjinisë, as të ndryshojë definicionet e statusit civil, as të riformulojë kategoritë mashkull–femër.

Madje vetë Këshilli i Evropës ka deklaruar publikisht, në disa dokumente analitike, se Konventa nuk vendos detyrime për shtetet që të ndryshojnë përkufizimet e tyre të gjinisë në ligjet e gjendjes civile, në kodet e familjes apo në instrumentet e statusit personal. Qëllimi është vetëm lufta kundër dhunës, jo rishpikja juridike e identitetit njerëzor. Ky pozicion është kaq i konsoliduar, kaq i pranuar dhe kaq i padiskutueshëm saqë disa shtete, si Kroacia, Hungaria, Sllovakia, Letonia, Polonia dhe Lituania, kanë bërë deklarime zyrtare shoqëruese të ratifikimit, për të theksuar se nocioni “gender” në Konventë nuk prek kategorinë juridike të gjinisë. Vetë fakti që shtetet ndjeheshin të detyruara ta deklaronin këtë tregon qartë se Konventa as nuk synon e as nuk mund të përdoret për të riformatuar kategoritë juridike të seksit.

Është domethënëse që në të gjithë Evropën, Konventa nuk është përdorur kurrë për të ndryshuar kuptimin juridik të gjinisë. Askund ky nocion nuk është futur në ligjet e gjendjes civile, në kodet e familjes apo në ligjet mbi statusin personal. Shtetet europiane e kanë kuptuar shumë qartë dallimin midis një koncepti kuadër të përdorur për qëllime analitike dhe orientuese, dhe një kategorie juridike që ndërton shtetin. Një koncept që shpjegon stereotipet kulturore nuk mund të përdoret për të shndërruar gjithë strukturën juridike të një shteti. Të vendosësh barazi midis tyre do të ishte njësoj si të përdorësh teorinë e roleve shoqërore për të riformuluar nocionin “nënë” apo “atë” në Kushtetutë apo në Kodin e Familjes, një absurditet juridik.

Në Shqipëri, megjithatë, ndodhi e pamenduara. Në vend që të kuptohej karakteri kuadër dhe orientues i Konventës, siç është kuptuar në çdo shtet tjetër të Evropës, Neni 3(c) u kopjua fjalë për fjalë dhe u fut si normë pozitive, si përkufizim i detyrueshëm juridik për gjininë. Mandej, bazuar mbi këtë koncept, u bazua i gjithë i ashtuquaturi Ligji “Për Barazinë Gjinore”. Këtu qëndron gabimi fatal: një tekst i krijuar për të shpjeguar rolet sociale që i atribuohen grave dhe burrave në “një shoqëri të caktuar”, pra një nen që në origjinë nuk është i vetëzbatueshëm, u trajtua si normë e vetëzbatueshme. Një dispozitë kuadër, e cila në doktrinën e së drejtës ndërkombëtare ka nevojë për transpozim, adaptim, harmonizim dhe lidhje me sistemin kushtetues dhe ligjor kombëtar; u fut në ligj si një formulë matematike, pa asnjë reflektim interpretativ, pa asnjë analizë të strukturës së rendit juridik shqiptar, e ndoshta edhe pa u kuptuar fare se kush ishte përmbajtja dhe qëllimi i përkufizimit.

Edhe një student i vitit të parë juridik, e di që një konventë kuadër nuk mund të futet kurrë automatikisht në ligj, sepse ajo nuk është e ndërtuar për t’u zbatuar direkt. Vetëm normat e qarta, të precizuara dhe të vetëzbatueshme të traktateve ndërkombëtare hyjnë direkt në legjislacionin e brendshëm. Por neni 3(c) nuk është një normë e tillë. Ta marrësh dhe ta futësh në një ligj të brendshëm pa përshtatje është njësoj si të marrësh një udhëzues teorik dhe ta shpallësh ligj kushtetues. Në aspektin juridik, kjo është një shkelje e parimit të strukturës së brendshme normative, sepse rendi juridik shqiptar nuk është ndërtuar mbi nocione sociologjike, por mbi kategori biologjike, të verifikueshme dhe të pandryshueshme.

Në këtë pikë lind një pyetje e madhe: pse Shqipëria mori një përkufizim kuadër, që shtetet europiane e përdorin si orientim politik, dhe e futi në ligj si përkufizim detyrues juridik? Asnjë shtet europian nuk ka bërë këtë. Madje shumë prej tyre, si Kroacia, Hungaria, Sllovakia, Letonia, Lituania dhe Polonia, kanë bërë rezerva pikërisht për të shmangur imponimin e interpretimit sociologjik të gjinisë mbi kategoritë e tyre juridike kombëtare. Kroacia ka deklaruar zyrtarisht se Konventa nuk kërkon ndryshim të kuptimit të gjinisë. Hungaria ka argumentuar se Konventa nuk ka fuqi të ndryshojë kategoritë e së drejtës civile. Turqia, për arsye të tjera, është tërhequr krejtësisht nga Konventa, por ndër argumentet e saj kryesore është pikërisht kundërshtimi ndaj relativizimit të kategorisë së gjinisë.

Në asnjë rast nuk ekziston një shtet i vetëm europian që e ka përdorur nenin 3(c) për të përkufizuar, ndryshuar, riformuluar dhe shkatërruar konceptin e gjinisë në legjislacionin e brendshëm. Vetëm Shqipëria e ka bërë këtë. Vetëm Shqipëria ka marrë fjalë për fjalë një definicion të një konvente kuadër dhe e ka shndërruar në bazë të një ligji të brendshëm që ndërhyn në strukturën antropologjike të Kushtetutës. Vetëm Shqipëria ka vendosur të ndërtojë sistemin e saj juridik mbi një nocion që as Konventa nuk e kërkon, as Evropa nuk e njeh, as jurisprudenca ndërkombëtare nuk e ka pranuar, dhe as shoqëria shqiptare nuk e njeh
.
Ky është thelbi i çështjes: përkufizimi i ri nuk lindi nga nevoja juridike, as nga kërkesat e BE-së, as nga standardet ndërkombëtare. Ai lindi nga keqinformimi, keqleximi, dhe keqpërdorimi i një instrumenti ndërkombëtar. Konventa e Stambollit nuk është manual i gjinisë për shtetet; është një instrument për të luftuar dhunën ndaj grave. Ta shndërrosh atë Konventë, si bazë juridike, për të futur artificialisht koncepte teorike që e shikojnë gjininë si fluide, është një shpërfytërim i natyrës së saj. Siç paralajmëronte Aristoteli, gabimi në nocionet e para, rrëzon të gjithë sistemin e arsyes, sepse “nëse parimet janë të pasakta, edhe përfundimet do të jenë të pasakta”. Pra, kur nocionet themelore keqinterpretohen, gjithë sistemi i arsyes bie. Shqipëria, me këtë përkufizim, rrezikon të bjerë pikërisht në këtë kurth.

Në fund, e vërteta është e thjeshtë dhe e pakundërshtueshme për këdo që njeh tekstin, komentarin dhe praktikën ndërkombëtare: Konventa e Stambollit nuk kërkon, nuk nënkupton dhe nuk detyron asnjë shtet të ndryshojë kuptimin juridik të gjinisë. Ajo nuk e sheh kurrë “gender”-in si kategori të gjendjes civile, nuk e lidh me martesën, me regjistrin civil, me sportin, me prindërinë apo me politikat e përfaqësimit; ajo e përdor thjesht si kategori analitike për të shpjeguar shkaqet shoqërore të dhunës ndaj grave, duke i lënë çdo shteti kompetencën e plotë për të ruajtur përkufizimin biologjik të gjinisë sipas rendit të vet kushtetues.

Pikërisht për këtë arsye, interpretimi i futur në ligjin shqiptar, duke zëvendësuar kuptimin qindar e mijëra vjecar të gjinisë në trojet shqiptare, me një përkufizim të kopjuar keq dhe jashtë kontektsit nga Konventa e Stambollit, është një shpikje, një keqpërkthim dhe një keqorientim i rrezikshëm, i cili nuk ka rrënjë as në të drejtën ndërkombëtare, as në acquis të BE-së, as në jurisprudencën kushtetuese evropiane. Përkufizimi i ri nuk erdhi nga as nga Konventa e Stambollit, as nga Këshilli i Evropës, as nga BE-ja; ai erdhi nga përdorimi i gabuar i emrit të Evropës për të futur në Shqipëri një ideologji gjinore ekstreme, të cilën shumë shtete evropiane e kanë refuzuar, kufizuar ose e kanë interpretuar vetëm brenda kuadrit të luftës kundër dhunës ndaj grave.

Duhet theksuar se kjo valë globale e eksperimenteve juridike duke tentuar futjen e koncepteve të gjinisë si konstrukt social fluid, i palidhur me bilogjinë, dhe seksin që nga lindja, nuk është burim konflikti vetëm në Europë, por ka qenë objekt i përplasjeve të forta juridiko-politike edhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Dekreti i parë ekzekutiv i Presidentit Donald J. Trump sapo u rikthye në detyrë më 20 janar 2025 ishte pikërisht ai që përcaktoi anulimin e të gjitha udhëzimeve federale që futnin terminologjinë e “gender identity” në politikat publike, sidomos në arsim, sport, ushtri dhe administratë, duke rikthyer standardin biologjik mashkull–femër në të gjitha nivelet ku shteti federal ka kompetencë. Qëllimi i dekretit ishte i qartë dhe i deklaruar publikisht nga vetë Presidenti: ruajtja e kategorive natyrore dhe ndalimi i futjes së “ideologjive gjinore” në shtet dhe në shoqëri.

Fakti që një nga shtetet më të fuqishme në botë dhe një nga demokracitë më të konsoliduara kushtetuese ka hyrë në konflikt të hapur me këtë ideologji tregon qartë se ky nuk është debat i thjeshtë semantik, por një çështje e rendit juridik, e të drejtave të njeriut dhe e stabilitetit shoqëror.

Kjo e bën edhe më të qartë absurditetin e situatës shqiptare. Shqipëria nuk po harmonizohet me Europën; apo me SHBA-të, Shqipëria po largohet prej tyre, duke futur në një ligj kombëtar një koncept i cili nuk njihet në asnjë sistem evropian të së drejtës civile, nuk është pjesë e direktivave të BE-së, nuk është pjesë e acquis communautaire, nuk është pjesë e praktikës së GJEDNJ-së dhe që është refuzuar, riformuluar ose kufizuar nga shumica dërrmuese e gjykatave kushtetuese të kontinentit.
Në këtë kuptim, ajo që ndodhi nuk është as modernizim e as “europianizim”. Është devijim nga Evropa. Është përmbysje e rendit juridik, keqpërdorim i legjislacionit ndërkombëtar dhe futje e një kategorie që kërcënon koherencën kushtetuese të shtetit shqiptar.

Dhe kur një vend i vogël, me histori të brishtë institucionale dhe me plagë të thella nga abuzimi i dikurshëm me ideologjinë shtetërore ateisto-komuniste, nis të luajë me kategoritë themelore të antropologjisë juridike; atëherë ai nuk po ecën drejt Europës, por po rrezikon të kthehet në laborator të ideologjive të rrezikshme, dhe jo në republikë që respekton shtetin e së drejtës.

5. Shqipëria – importimi i termit kuadër dhe shndërrimi në ligj të brendshëm

Sikurse theksuam, Shqipëria është i vetmi shtet i kontinentit europian që ka marrë përkufizimin e “gjinisë” nga neni 3(c) i Konventës së Stambollit, një përkufizim që vetë Konventa e quan term kuadër dhe orientues, dhe e ka futur si normë pozitive në legjislacionin e brendshëm, pa e përshtatur, pa e shpjeguar, pa e harmonizuar, pa e kufizuar, pa e kontekstualizuar dhe pa krijuar mekanizma interpretimi.
Shqipëria bëri një veprim që është shumë e vështirë të gjesh analogji të tillë në të drejtën krahasuese. Fut përkufizimin kuadër në ligj si të ishte normë e plotë, por në të njëjtën kohë nuk përcakton asnjë autoritet shtetëror që do ta interpretonte nocionin. Ligji nuk shpjegon nëse interpretimi do t’i takonte gjykatave, qeverisë, ministrive, agjencive administrative apo, në mënyrë groteske, “një shoqëri të caktuar”, siç shkruan teksti që u votua në Kuvend.

Ky është një absurditet juridik, sepse në të drejtën shqiptare, si në çdo rend juridik të qytetëruar, terminologjia themelore antropologjike nuk mund t’i lihet interpretimit spontan, të pakontrolluar dhe të paorganzuar. Nocionet që përkufizojnë ekzistencën civile të individit, si gjinia, martesa, prindëria, amësia, atësia, janë pjesë e bërthamës së identitetit kushtetues, të strukturuar në Kushtetutë dhe Kodet e vendit, si elemente të rendit publik bashkëkohor.

Në vend që të zbatonte këtë standard, të përvetësuar nga Gjykata Kushtetuese shqiptare në disa vendime të saj ku theksohet se çdo nocion i ri që prek rendin publik duhet të kalojë testet e proporcionalitetit, qartësisë dhe harmonisë, Kuvendi vendosi të importojë një term që as vetë Konventa e Stambollit nuk e jep si normë të zbatueshme, dhe e vendosi në themelin e ligjit për barazinë gjinore. Ky është një akt që shkel parimin e sigurisë juridike, parimin e qartësisë normative, dhe parimin e proporcionalitetit. Asnjë prej këtyre standardeve nuk u respektua.

Shqipëria është i vetmi vend në Evropë që, duke marrë fjalë për fjalë përkufizimin kuadër, që thotë se gjininë do ta përcaktojë “një shoqëri të caktuar”, pa kuptuar se Konventa u referohet shteteve anëtare individualisht, jo ndonjë “federate shtetesh”, as ndonjë sistemi ndërvarës ku një shtet ia delegon definicionin tjetrit. Formula “një shoqëri të caktuar” që sipas Konventës nënkupton “shtetet”, dhe futja e saj në kontekstin shqiptar është marrëzi juridike, sepse Shqipëria nuk është federatë, nuk ka entitete të brendshme me status shtetëror, që të thotë në ligjin e saj: “Gjini” nënkupton rolet e ndërtuara në kontekstin social, sjelljet, aktivitetet dhe atributet që një shoqëri e caktuar (…).”. Për cilën “shoqëri të caktuar” e ka fjalën ligji shqiptar?

Kjo është e barabartë me futjen në ligj të një norme të zbrazët, që nuk ka autor, nuk ka interpretues, nuk ka kriter, nuk ka kufi dhe nuk ka funksion. Është, siç thotë Hans Kelsen, “normë pa piramidë”, pra një segment i shkëputur nga hierarkia e normave që nuk ka vend, kontekst dhe funksion në sistem.
Ky nivel mosprofesionalizmi i Kuvendit të Shqipërisë në rastin në fjalë është i pashoq. Në asnjë shtet të Këshillit të Evropës apo të BE-së nuk ka ndodhur që një term kuadër i një konvente jo vetëzbatuese të futet në ligjin e brendshëm pa asnjë proces interpretativ, pa kontroll kushtetues, pa konsultim juridik, pa kërkuar mendim nga gjykatat, nga doktrina, nga ekspertët e gjuhës, të antropologjisë, të sociologjisë. Në Shqipëri, një nocion i një rëndësie kaq kolosale, që riformaton identitetin civil të njeriut, u fut pa analizë serioze juridike dhe sociale dhe pothuaj pa asnjë diskutim serioz publik.

Ndryshe nga shtete e tjera të Këshillit të Evropës, Shqipëria ndërmori hapin më të gabuar të mundshëm: vendosi ta transpozonte verbërisht një term që nuk është koncept juridik detyrues, nuk është kategori civile, nuk është nocion kushtetues, nuk është normë e Këshillit të Evropës apo BE-së, nuk është pjesë e ndonjë praktike evropiane, por është thjesht një nocion sociologjik orientues i një konvente për dhunën ndaj grave.

Ky veprim, duke e kthyer përkufizimin kuadër në normë pozitive, e ka vendosur të gjithë arkitekturën juridike shqiptare në një kurs që rrezikon jo vetëm koherencën, por edhe legjitimitetin e brendshëm të ligjit. Ligji “Për Barazinë Gjinore”, ka krijuar një koncept të gjinisë që është i paqartë, i papërcaktuar, i pangjizur me traditën ligjore, i palidhur me kushtetutën, i pazbatueshëm nga administrata, i pamundur për tu interpretuar nga gjyqësori, dhe mbi të gjitha nje koncept të rrezikshëm për rendin publik.

Por gabimi që bëri Shqipëria nuk është thjesht keqkuptim; është edhe një shkelje sistemike e mënyrës se si funksionon e drejta ndërkombëtare dhe e drejta e brendshme për disa arsye.
Së pari, Konventa hyn vetvetiu në rendin e brendshëm, dhe nuk ka nevojë të kopjohet. Kushtetuta e Shqipërisë është e kristaltë në këtë pikë. Neni 122 parashikon që traktatet ndërkombëtare të ratifikuara bëhen pjesë e rendit të brendshëm juridik, dhe kur ato janë të zbatueshme drejtpërdrejt, kanë përparësi ndaj ligjeve të zakonshme.

Kjo do të thotë se Konventa e Stambollit ishte pjesë e legjislacionit shqiptar që në momentin e ratifikimit; asnjë ligj i brendshëm nuk mund të duplikoje definicione që Konventa i jep si terma orientues; kopjimi i fjalëve të Konventës në një ligj të brendshëm krijon konflikt, mbivendosje, konfuzion hermeneutik dhe shkelje të hierarkisë së burimeve normore.

Në doktrinën kushtetuese shqiptare, të përforcuar nga jurisprudenca e Gjykatës Kushtetuese, një akt i brendshëm që duplikon një dispozitë ndërkombëtare krijon rrezik të interpretimit të dyfishtë, dhe cënon qartësinë normative. Ligji i ri e ka bërë pikërisht këtë: ka kopjuar verbërisht një përkufizim që nuk ishte i parashikuar për t’u përdorur si normë.

Më ironikja është se Konventa është tashmë pjesë e legjislacionit shqiptar. Nuk kishte nevojë, as arsye, as kërkesë ndërkombëtare, që Shqipëria të përsëriste përkufizimin e saj, aq më pak për ta trajtuar si kategori të re të gjendjes civile dhe të të drejtës publike.

Së dyti, Neni 3(c) i Konventës është një përkufizim kuadër, një nocion analitik i përdorur vetëm për të shpjeguar shkaqet e dhunës ndaj grave, jo për t’u shndërruar në një kategori juridike pozitive në një shtet të caktuar. Këtë e pohon qartë Explanatory Report i Konventës: shtetet janë të lira të përcaktojnë kuptimin e gjinisë sipas kontekstit të tyre shoqëror dhe juridik. Është një term fleksibël dhe orientues, jo një normë detyruese. Madje, Komiteti Grevio (mekanizmi mbikëqyrës) ka deklaruar në mënyrë eksplicite se Konventa nuk synon të ndryshojë kategoritë juridike të shteteve.
Shqipëria, në një akt që e turpëron çdo doktrinë juridike, e ka marrë këtë term si të ishte normë e zbatueshme drejtpërdrejt, ndërkohë që vetë Konventa thotë se nuk është e tillë.

Më pas, të gjithë absurditeti arrin kulmin: ligji shqiptar fut një term kuadër si kategori ligjore, por nuk thotë kush e interpreton atë: Gjykata, Këshilli i Ministrave, një agjenci, Parlamenti? Asgjë. Një zbrazëti tërësore.

Ky është shembulli më i pastër i një normë që pretendon të jetë ligj, por nuk jep asnjë instrument për interpretim, asnjë mekanizëm zbatimi, asnjë kufi, asnjë kriter, asnjë standard. Në asnjë teori të së drejtës, që nga Kelsen tek Hart, nga Dworkin tek Alexy, një normë e tillë nuk konsiderohet e vlefshme. Është një “non-normë”, një dispozitë e paoperueshme. Dhe megjithatë, ajo është futur në ligj.

6. Pasojat

Shqipëria ndodhet sot përballë një prej krizave juridike më të rralla dhe më të rrezikshme që ka përjetuar ndonjëherë nga viti 1912 e deri sot. Nuk bëhet fjalë për një debat teorik mbi një koncept sociologjik; bëhet fjalë për një realitet të ftohtë juridik: përkufizimi i ri i “gjinisë” i futur nga ligji i vitit 2025 sjell një përplasje të drejtpërdrejtë me gjithë rendin kushtetues, me të drejtën ndërkombëtare të ratifikuar, me kodet kombëtare, me praktikën gjyqësore dhe me themelet logjike mbi të cilat ndërtohet shteti modern shqiptar.

Në këtë seksion nuk është e nevojshme të përdoret hiperbola. Mjafton analiza juridike, mjafton teksti i Kushtetutës, mjafton jurisprudenca e GJEDNJ-së, mjafton doktrina. Brenda vetë strukturës logjike të sistemit, përplasja është totale, sistemike, dhe strukturore. Kur një koncept i ri, i paartikuluar, i paankoruar në realitet biologjik, futet në zemër të gjithë piramidës normative, piramida shembet.

Paqartësia e konceptit “gjini”:

Cili është organi që do të përcaktojë në Shqipëri përkufizimin e “gjinisë”, përderisa ligji e bën në mënyrë të paplotë dhe të gabuar, duke përdorur përkufizimin e një Konvente kuadër? A do të tentohet të bëhet përkufizimi i gjinisë me akt nënligjor? Këtu shfaqet edhe rreziku më i madh. Gjinia është kategori e rëndësisë kushtetuese, e përmendur direkt apo e nënkuptuar në disa nene të saj. Gjinia, është është kategori konventore e identifikuar shumë qartë në disa akte ndërkombëtare të rartifikuara nga Shqipëria. Po ashtu, gjinia është kategori e rëndësishme, e njohur në të drejtës civile, penale, familjare, administrative, statistikore, sociale, sportive, etj.

Kjo do të thotë se përkufizimi i saj, nuk mund të lihet kurrësesi në duart e një organi administativ, duke u përkufizuar nga një akt nënligjor. Aq më keq, ligji i ri që nuk përcakton as autoritetin, procedurën, përcakton kriteret, as formën juridike të aktit që e definon më tej gjininë. Është një boshllëk i frikshëm dhe i rrezikshëm.

Në këtë moment, teorikisht dhe juridikisht, një organ administrativ i nivelit të mesëm mund të shpallë se Shqipëria ka jo 2 gjini, por 32 gjini, apo 57, apo 72, apo nje numër infinit. Asnjë ligj nuk e ndalon, asnjë ligj nuk e kufizon, përderisa gjinia “nënkupton rolet e ndërtuara në kontekstin social”, çdo rol social mund të jetë gjini më vete.

Dhe në momentin që një organ administrativ shpall ekzistencën e 72 gjinive, automatikisht, sipas ligjit të ri shqiptar, secila prej tyre kërkon: kuota në parlament nga 30-50%, kota në universitete, borde, administratë; përfaqësim të detyrueshëm në organet publike; akses të barabartë në sport në gjininë që dëshiron pavarësisht gjinisë së lindur; njohje në gjendjen civile; mbrojtje penale të posaçme; dënime për fjalën kundërshtuese; financime publike.

Kjo nuk është imagjinatë, dhe as është frikë e tepruar. Kjo është pasojë e drejtpërdrejtë dhe logjikisht e pashmangshme e vetë tekstit të ligjit, nëse lexohet me kujdes, me sy profesional juristi dhe me rregullat më elementare të interpretimi normativ.

Pasojat nga futja e koncepteve të tjera të panjohura:

Situata është edhe më e rëndë, nëse theksojmë se ligji ka edhe surpriza të tjera. Në ligj përmenden edhe koncepte dhe formulime të tjera të tilla si: “diversitet gjinor”, “përkatësi e shumëfishtë”, “gjinitë në të gjithë diversitetin e tyre”, “përfaqësim i barabartë gjinor e gjithëpërfshirës”, “pabarazi gjinore për shkak të përkatësisë së shumëfishtë”, “diferencim gjinor apo për shkak të përkatësisë së shumëfishtë”, “për shkak të gjinisë apo përkatësisë së shumëfishtë”, “përkatësi gjinore apo përkatësi e shumëfishtë e të ndërthurur”, “pabarazi gjinore për shkak të përkatësisë së shumëfishtë ose të çdo lloji tjetër”, “dallime gjinore apo të përkatësisë së shumëfishtë”, “përkatësisë gjinore apo të shumëfishtë e të ndërthurur.” Këto togëfjalësha janë të shpërndara kudo nëpër nenet e ligjit, dhe përmenden me dhjetëra here.

Kush janë “përkatësitë e shumëfishta gjinore”, kush jane gjinitë në “gjithë diversitetin e tyre”, kush është “diversiteti gjinor”, apo “përkatësia e shumëfishtë ose e çdo lloji tjetër”? Asnjë prej këtyre shprehjeve nuk ka ekzistuar ndonjëherë në të drejtën shqiptare. Asnjëra nuk ka definicion. Asnjëra nuk ka standard interpretimi. Asnjëra nuk ka kufij. Janë terma të papërcaktuar, të pandalshëm, të hapur në pafundësi, që futen në ligj pa kriter, pa hierarki, pa kontekst dhe pa asnjë referencë në juridiksionet e BE-së, të KEDNJ-së ose të të drejtës shqiptare.

Dhe pikërisht këtu fillon kaosi juridik që do të trondiste çdo shtet të së drejtës. Sepse një term i paqëndrueshëm prodhon një normë të paqëndrueshme; një normë e paqëndrueshme prodhon një administratë të paqëndrueshme; dhe një administratë e paqëndrueshme prodhon një rend juridik që nuk mund të garantojë më as barazi, as drejtësi, as parashikueshmëri. Është një efekt domino normative, i parashikueshëm, i pashmangshëm dhe i rrezikshëm, që nis me një përkufizim të gabuar dhe përfundon me shembjen e gjithë arkitekturës ligjore që e mban një shtet në këmbë.

Një dispozitë e paqartë, e papërcaktuar, e pazbatueshme, e importuar gabimisht, mund të prodhojë tronditje sociale dhe ligjore të dimensionit kushtetues dhe ligjor. Nëse “gjini” nuk ka më kufij biologjikë, atëherë shteti bëhet përgjegjës të njohë çdo vetëdeklarim si identitet civil. Në çastin që kjo ndodh, ligji i ri nis të krijojë detyrime të pakufizuara: 72 kuota; 72 forma prindërie; 72 lloje dokumentesh identiteti; 72 statuse në sport; 72 kategori të të drejtave sociale; 72 kategori të mbrojtjes penale.

Përplasja me Kushtetutën:

Kushtetuta e Shqipërisë nuk e definon gjininë sepse nuk ka pasur kurrë nevojë. Çdo normë, çdo nen, çdo vendim i Gjykatës Kushtetuese, çdo manual i administratës publike, çdo akt nënligjor, ka supozuar, pa asnjë hezitim, se fjala “gjinia” nënkupton seksin biologjik mashkull/femër.

Kjo nuk është çështje tradite, dhe as është çështje zakoni. Është çështje logjike kushtetuese. Kur Kushtetuta thotë “barazia për shkak të gjinisë” (neni 18), ajo nuk e thotë me kuptimin sociologjik të “roleve”. Kur thotë “e drejta e martesës” (neni 53), ajo nuk e ka fjalën për role të ndërtuara. Kur flet për mbrojtjen e nënës dhe fëmijës (neni 54), ajo nuk i referohet identiteteve të vetëdeklaruara.

Në këtë pikë, përplasja është dramatike: Ligji i ri e shkëput “gjininë” nga biologjia, ndërsa Kushtetuta e ndërton gjithë arkitekturën e saj mbi biologjinë. Ky është konflikt i drejtpërdrejtë me nenin 15 (dinjiteti njerëzor si vlerë e lindur dhe e pandryshueshme), me nenin 17 (kufizimi i të drejtave duhet të jetë proporcional dhe i justifikuar), me nenin 18 (barazia dhe ndalimi i diskriminimit), me nenin 22 dhe 24 (liria e mendimit dhe ndërgjegjes), me nenin 53 (familja si njësi natyrore), me nenin 54 (mbrojtja e fëmijës), dhe madje me nenin 116 (hierarkia normative).

Në jurisprudencën e saj të deritanishme, Gjykata Kushtetuese ka përsëritur se normat duhet të jenë të qarta, të parashikueshme dhe të interpretuara në harmoni me rendin kushtetues. Një koncept i paqartë për “gjininë” e cila nuk është më fakt, por perceptim, shkel të gjitha këto standarde njëherësh.

Pasojat nga gjinia e papërcaktuar, janë të shumta dhe multidimensionale. Duke nisur që nga liria e shprehjes, fjala kritike ndaj këtyre teorive, do të konsiderohet dhe tentohet të ndëshkohet si “diskriminim gjinor”. Në kushtet e një koncepti fluid e të ndryshueshëm të gjinisë, sporti femëror do të rrezikohej seriozisht, dhe statistikat gjinore do të bëheshin të pavlefshme. Po ashtu, gjendja civile humbet funksionin e saj kushtetues, Kodi i Familjes shkatërrohet në themel, dhe e drejta penale bëhet e pazbatueshme sa i përket gjinisë. Kjo nuk është thjesht një hipotezë katastrofiste. Kjo është pasojë e drejtpërdrejtë e një ligji që nuk ka kriter dhe nuk ka kufi.

Dhe pikërisht për këtë arsye, tradita më e fortë e mendimit juridik evropian, nga “formula e drejtësisë” e Gustav Radbruch, te teoritë e garantizmit të Luigi Ferrajoli, nga “racionaliteti komunikativ” i Jürgen Habermas te analiza e hierarkive normative të Otto Pfersmann, ka paralajmëruar në mënyra të ndryshme se paqartësia konceptuale në normat themelore të shtetit minon sigurinë juridike, shkatërron koherencën e sistemit normativ dhe përbën një rrezik të drejtpërdrejtë për kushtetutshmërinë.

Shqipëria nuk mund ta kopjojë verbërisht një përkufizim kuadër për një arsye të vetme dhe të pamohueshme: një shtet nuk mund të ndërtojë identitetin juridik të qytetarëve të tij mbi një frazë të importuar nga një teori sociologjike, e futur gabimisht në ligj, pa mendim kritik serioz juridik, pa standard, pa analizë, pa kriter dhe pa kontroll. Një shtet i së drejtës nuk mund të mbështetet mbi mjegull. E drejta kërkon qartësi, Kushtetuta kërkon koherencë, shoqëria kërkon siguri. Ligji i ri ia mohon të treja.

Përplasja me Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut:

Deklarata Universale, dokumenti themelues i të drejtave të njeriut, e flet qartë dhe prerë: “Burrat dhe gratë në moshë të pjekur kanë të drejtë të lidhin martesë dhe formojnë familje, pa kurrfarë kufizimi për sa i përket racës, shtetësisë ose besimit.” Nuk thotë gjinitë si “konstrukt shoqëror”, si “kategori e negociuar”, apo si “identitet i vetëdeklaruar”. Gjinia është natyrore sepse buron nga fakti biologjik, dhe biologjia buron nga ndarja mashkull–femër.

Në çastin që shteti mohon këtë parim, ai mohon nenin 16 të Deklaratës, mohon konceptin e martesës dhe familjes si institucion natyror, dhe mohon të drejtën e fëmijës për të njohur prindërit biologjikë. Shqipëria ka detyrime që rrjedhin nga ky instrument themelor. Ligji i ri bie ndesh me të, dhe kjo përbën shkelje të nenit 122 dhe 131 të Kushtetutës.

Përplasja me ICCPR, ICESCR dhe CEDAW:

Tre aktet ndërkombëtare më kryesore të OKB-së që mbrojnë të drejtat civile, politike, ekonomike dhe sociale përdorin fjalët “burrë”, “grua”, “nënë”, “fëmijë”, jo “role të ndërtuara.” CEDAW, instrumenti më i rëndësishëm në botë për mbrojtjen e grave, përdor po ashtu termin “women” (grua) si kategori biologjike.

Organizata e OKB-së për të Drejtat e Grave e ka bërë të qartë: grua = femër biologjike. Jo identitet. Jo rol. Jo perceptim. Nëse “gjini” largohet nga biologjia, CEDAW nuk zbatohet dot, statistikat e dhunës kufizohen, politikat e mbrojtjes së grave bëhen të pamundura. Ligji shqiptar shkel kështu detyrimet ndërkombëtare që ka marrë vetë shteti me këtë Konventë të rëndësishme.

Përplasja me të gjithë legjislacionin shqiptar:

Këtu është kriza më e thellë. Në rendin juridik të Shqipërisë, çdo ligj supozon se gjinia është seks biologjik. Kodi i Familjes e lidh nënën me lindjen biologjike. Kodi Civil e lidh aftësinë juridike me faktet biologjike. Kodi Penal i jep grave mbrojtje të posaçme si kategori biologjike. Ligjet e sigurimeve shoqërore dallojnë burrat dhe gratë sipas moshës biologjike riprodhuese. Sportet ndahen mashkull–femër. Arsimi përdor statistika sipas seksit, të detyruara nga INSTAT dhe Eurostat. Shëndetësia planifikon politikat e grave në bazë të biologjisë.

Kur ligji i ri thotë “gjinia është rol i ndërtuar shoqëror,” ai shkatërron gjithë bazën konceptuale të të drejtës shqiptare. Dhe këtë nuk e zgjidh dot asnjë rregullore, asnjë VKM, asnjë udhëzim,
asnjë gjykatë. Sepse kur themeli shembet, ndërtesa bie.

Përplasja me filozofinë, teorinë e së drejtës dhe antropologjinë juridike:

Në çdo traditë juridike perëndimore, nga Athina dhe Roma e lashtë deri te filozofia bashkëkohore, ligji ka një tipar themelor: ai është një rend racional, i ngritur mbi realitete të qëndrueshme të natyrës njerëzore. Thomas Jefferson formuloi me saktësi këtë parim kur shkruante se “ligji është arsye pa pasion”, duke nënvizuar se norma juridike merr legjitimitet vetëm kur është e lidhur me realitetin e jetës dhe jo me lëvizjet e përkohshme të dëshirave apo narrativave sociale. Filozofia e së drejtës natyrore e ka theksuar këtë gjithmonë. John Finnis, një ndër figurat më të mëdha të mendimit juridik bashkëkohor, argumenton se një normë është valide vetëm nëse lidhet me strukturat objektive të të mirave njerëzore, me ato realitete të pazëvendësueshme që e bëjnë jetën njerëzore të zhvillueshme, të kuptueshme dhe të drejtë. Ligji, nuk është krijim i vullnetit, por i arsyes që lexon realitetin.

Pikërisht këtu ndodh edhe përplasja më e madhe me përkufizimin e ri të gjinisë në ligjin shqiptar. Ky përkufizim mishëron atë që Hannah Arendt e ka përshkruar në mënyrë brilante si momentin kur politika shkëputet nga realiteti, kur faktet zëvendësohen me konstrukte ideologjike dhe kur pushteti, në vend që të pasqyrojë botën ashtu siç është, përpiqet ta rindërtojë atë sipas një fiksioni sociologjik. Arendt paralajmëronte se ky është hapi i parë drejt humbjes së së vërtetës dhe rrëshqitjes së rendit normativ drejt arbitraritetit. Dhe kur kjo tradhti futet në tekstin e ligjit, shkatërrimi fillon nga brenda; ligji humbet funksionin e tij themelor, të japë qartësi, rend dhe parashikueshmëri.

Antropologjia juridike është po aq kategorike. Çdo sistem ligjor, në të gjitha kulturat, e ndërton kuptimin e kategorive themelore mbi realitete të pandryshueshme të trupit dhe të biologjisë. Gjinia ka qenë dhe është një prej këtyre realiteteve. Nuk ka asnjë sistem juridik funksional në histori që ta ketë lënë ndonjëherë këtë kategori të rrëshqasë nga fakti tek perceptimi, nga realiteti tek ndjesia, nga biologjia tek vetëdeklarimii fluid. As Roma e as Greqia e lashtë, as ligji kanonik, as traditat e së drejtës kontinentale, as common law, as jurisprudence islame, asnjë nuk e ka marrë guximin ta shkëpusë konceptin e gjinisë nga natyra biologjike.

Për këtë arsye, koncepti i ri shqiptar bie ndesh jo vetëm me të drejtën pozitive dhe kushtetuese, por me themelet e vetë mendimit juridik. Një kategori juridike nuk mund të jetë e paqartë, e hapur në pafundësi, e varur nga ndjenjat apo vetëpërceptimi. Nuk mund të jetë subjektive, sepse subjektiviteti është territor i psikologjisë, jo i procedurës ligjore. Nuk mund të jetë e paformë, sepse ligji ekziston pikërisht për t’i dhënë formë asaj që në natyrë është e përcaktuar. Ligji nuk është poezi, as metaforë, e as është rrëfim emocional. Ligji është qartësi, koherencë, ligji është fakt. Dhe kur këto parime shkelen, norma pushon së qeni normë, shteti pushon së qeni në rend, dhe e drejta pushon së qeni e drejtë. Ky nuk është debat politik; ky është debati për vetë esencën e së drejtës.

Cënimi i gjithë rendit shoqëror:

Kur një shtet ndërhyn në kategoritë më themelore të ekzistencës njerëzore dhe i shkëput ato nga realiteti biologjik, ai nuk po korrigjon një term, por po prish themelet mbi të cilat ndërtohet rendi i tij social dhe juridik. Gjinia, e cila në të drejtën shqiptare ka qenë gjithmonë kategori biologjike e verifikueshme, objektive, e pandryshueshme; kthehet papritur në “rol shoqëror”, një nocion i paqëndrueshëm që ndryshon me humorin, modën, diskursin sociologjik apo pretendimet individuale. Pikërisht këtu fillon prishja e arkitekturës shtetërore, sepse çdo normë e shtetit, çdo sistem i tij, çdo procedurë administrative, çdo e drejtë dhe çdo detyrim ndërtohet mbi premisën se gjinia është fakt, jo opinion apo “feeling”.

Në momentin që “gjinia” ndahet nga biologjia, regjistrimi civil, institucioni themelor që pasqyron ekzistencën juridike të një personi, bëhet i pamundur, sepse shteti nuk mund të administrojë një kategori të paqartë, të pacenueshme me prova, të pandalueshme me interpretim. Statistikat publike, nga censusi te politikat e zhvillimit, humbasin vlera sepse nuk ka më kategori matëse. E drejta e familjes, e cila mbështetet mbi faktin universal të amësisë dhe atësisë, futet në kaos interpretativ. Mbrojtja e grave, arsyeja pse pretendon të ekzistojë ligji i ri, bëhet e pamundur, sepse nuk ka më “grua” si kategori juridike të identifikueshme. Sporti femëror shpërbëhet, sepse nuk ekziston më një standard objektiv që të dallojë kategoritë garuese. Burgjet, ushtria, shkollat, spitalet, të gjitha institucionet që bazohen në ndarje seksuale për arsye sigurie, higjiene, etike dhe funksionaliteti, dëmtohen. Rrethanat penale që lidhen me dhunën ndaj grave ose me krimet seksuale humbasin standardin, sepse gjykata nuk ka më kriter për të identifikuar viktimën. E drejta e fëmijës, që kërkon qartësi dhe mbrojtje, cënohet. Administrata publike, nga organet më të thjeshta deri te ministritë, ngelet pa udhëzim, pa kompetencë dhe pa mundësi operimi. Gjykatat, të cilat duhet të interpretojnë norma sipas metodave hermeneutike, mbeten pa reference, sepse “gjinia” nuk është më kategori juridike, por nocion filozofik fluid i lënë në ajër.

Për fat të keq, ajo që bie e para është vetë barazia gjinore, e cila nuk mund të ekzistojë pa kategori juridike të qëndrueshme “burrë” dhe “grua”. Barazia nuk ndërtohet mbi mjegullim; ndërtohet mbi dallime të qarta, të njohura, të mbrojtura. Nëse shkrihet kuptimi juridik i gruas, shkrihet vetë objekti i mbrojtjes. Nëse gjithçka është “gjini”, asgjë nuk është. Një ligj që pretendon të mbrojë gratë, por që dëmton, relativizon, apo heq kategorinë e gruas duke e bërë një nga mbi 72 gjinitë e pretenduara nga teoritë “gender”, nuk është ligj progresiv, është ligj që e çbën vetë objektin e tij, vetë gruan natyrore.

Në këtë kuptim, ligji i ri shqiptar nuk është një gabim teknik, nuk është një risi e padëmshme terminologjike, nuk është modernizim dhe absolutisht nuk është harmonizim me Europën. Është krizë kushtetuese në kuptimin më të thellë të fjalës. Është akt antikombëtare sepse prish themelet antropologjike të shoqërisë shqiptare. Është akt anti-evropian sepse bie ndesh me standardin juridik të Bashkimit Europian dhe të Gjykatës së Strasburgut. Është akt anti-juridik sepse shkel parimet e qartësisë, të sigurisë juridike dhe të harmonisë së rendit normativ. Është akt anti-realitet, sepse përpiqet të zëvendësojë natyrën me ideologjinë, faktin me ndjenjën, realitetin me konstruktin social.

Pikërisht për këtë arsye, është detyrimi moral, profesional dhe qytetar i çdo juristi, çdo avokati, çdo profesori të së drejtës, çdo gjykatësi që është betuar të mbrojë Kushtetutën, çdo deputeti që ka mandat kushtetues dhe çdo qytetari të ndërgjegjshëm, të kërkojë shfuqizimin e këtij përkufizimi. Sepse këtu nuk mbrohet thjesht një normë. Këtu mbrohet vetë ideja e shtetit. Nëse bie kjo kategori, bie e gjithë ndërtesa kushtetuese. Një vend që pranon të ndërtojë ligje pa realitet, pa qartësi dhe pa kufij, ka nisur rrëshqitjen më të rrezikshme; largimin nga civilizimi juridik dhe afrimin me arbitrin, me kaosin dhe me errësirën normative që ka shembur kombe të tëra.
Në këtë moment historik, pyetja nuk është “çfarë është gjinia?”. Pyetja është: a do të lejojmë që Shqipëria të humbasë rendin e saj juridik për shkak të një përkufizimi të gabuar? Dhe përgjigjja duhet të jetë njëzëri: jo.

7. Zgjidhja juridike – Çfarë duhet të bëjë Gjykata Kushtetuese?

Një shtet modern nuk matet nga numri i ligjeve që prodhon, por nga cilësia e tyre dhe nga aftësia e tij për të korrigjuar gabimet strukturore që rrezikojnë rendin kushtetues. Përballë një norme që ka futur në zemër të sistemit juridik një koncept fluid, të paqartë, të paankoruar në biologji, të huazuar gabimisht nga një Konventë kuadër dhe të importuar fjalë për fjalë jashtë çdo logjike interpretuese, Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë ka sot detyrën e saj më të rëndë që nga themelimi: të rikthejë rendin juridik në binarët e realitetit, të Kushtetutës dhe të së drejtës ndërkombëtare.
Në këtë kontekst historik, Gjykata nuk ka dhjetë alternativa. Ajo nuk ka as pesë. Gjykata ka vetëm dy rrugë juridike, dy modele që kanë mbrojtur shtetet evropiane në raste të ngjashme, dhe të dyja burojnë drejtpërdrejt nga parimet themelore të shtetit të së drejtës, të sigurisë juridike dhe të hierarkisë së normave.
Rruga e parë – Interpretimi konform Kushtetutës: “Gjini = seks biologjik”

Kjo është rruga që kanë ndjekur shumica e gjykatave kushtetuese europiane kur janë përballur me norma të paqarta, të marra nga dokumente ndërkombëtare ose të ndikuara nga diskursi sociologjik.

Gjykata Kushtetuese e Gjermanisë, ka theksuar se shteti nuk mund të shkëputet nga realiteti biologjik i individit pa cenuar sigurinë juridike dhe parimet themelore të statusit civil. Kategoritë juridike të gjinisë duhet të kenë bazë faktike dhe të verifikueshme, jo konstruksione sociologjike. Gjykatat franceze, veçanërisht Cour de Cassation, kanë mbrojtur në mënyrë të përsëritur nocionin juridik të ‘femme’ dhe ‘homme’ si kategori të bazuara në seksin biologjik dhe kanë refuzuar kërkesat për futjen e kategorive sociologjike në gjendjen civile. Gjykata Kushtetuese e Italisë, e ka trajtuar gjininë si kategori juridike të dallueshme nga konceptet kulturore, duke e lidhur atë me realitete faktike, proces të rregullt gjyqësor dhe identitet personal të qëndrueshëm, jo me ‘role shoqërore’ të lëvizshme.”
Shqipëria nuk është përjashtim historik. Përkundrazi, është pjesë e të njëjtit univers juridik, ku qartësia konceptuale është kusht për ekzistencën e shtetit. Gjykata Kushtetuese mund dhe duhet të thotë qartë, me gjuhën e ligjit: “Gjinia, brenda kuptimit të rendit kushtetues, ligjor, dhe social shqiptar, nënkupton seksin biologjik mashkull/femër, ashtu siç është kuptuar ky koncept në historinë e të drejtës shqiptare që nga viti 1912 e deri më sot.

Ky interpretim nuk është ideologjik, nuk është politik, nuk është konservator apo progresiv.
Ky interpretim është kushtetues. Ai nuk shfuqizon ligjin, ai e harmonizon atë. Nuk krijon vakum juridik, përkundrazi e shmang atë. Nuk e fut Shqipërinë në një debat metafizik për identitetet, në fakt e kthen sistemin në themelet e vet logjike.

Ky interpretim, nëse jepet nga Gjykata, shpëton Kodin e Familjes, gjendjen civile, statistikat kombëtare, sportin, politikat e mbrojtjes së grave, jurisprudencën e mëparshme, parimin e sigurisë juridike, detyrimet ndërkombëtare të shtetit, dhe vetë harmoninë e brendshme të sistemit normativ.

Rruga e dytë – Shfuqizimi i termit dhe kthimi në Kuvend

Gjykata Kushtetuese, nëse arrin në përfundimin se interpretimi harmonizues nuk e shpëton dot termin, duhet të përdorë instrumentin e saj më të fortë: shfuqizimin e dispozitës për shkak të antikushtetutshmërisë së saj të qartë dhe të pakorrigjueshme. Kjo nuk është masë ekstreme, kjo është detyra për të cilën Gjykata Kushtetuese ekziston.

Nëse në Shqipëri fjalia “gjinia është rol i ndërtuar shoqëror” nuk mund të përputhet me Kushtetutën, me aktet ndërkombëtare të ratifikuara, me jurisprudencën, me kodet dhe me natyrën e shtetit, atëherë Gjykata nuk ka zgjedhje tjetër. Duhet ta shfuqizojë. Sepse një normë e paqartë, e paankoruar, e papërcaktuar, është normë antikushtetuese. Sepse një ligj që nuk mund të zbatohet, është ligj i pavlefshëm. Sepse një përkufizim që bie ndesh me realitetin social dhe juridik të shtetit, është normë e rrezikshme.

Me shfuqizimin, Gjykata do t’ia kthejë “topin” Kuvendit, duke e detyruar atë të prodhojë një normë të qartë, të saktë, të pajtueshme me Kushtetutën dhe me të drejtën ndërkombëtare. Nëse Gjykata Kushtetuese nuk ndërhyn, zinxhiri i pasojave është i parashikueshëm dhe i pashmangshëm.

8. Konkluzion

Në fund të këtij udhëtimi analitik, përmes historisë juridike të shtetit shqiptar, përmes dispozitave të Kushtetutës, përmes dokumenteve ndërkombëtare që garantojnë të drejtat themelore të njeriut, përmes jurisprudencës së Gjykatës Europiane të të Drejtave të Njeriut dhe Gjykatës së Drejtësisë së BE-së, përmes vendimeve të gjykatave kushtetuese europiane dhe përmes traditës mbi njëqindvjeçare të legjislacionit tonë kombëtar, mbërrijmë në një të vërtetë të pamohueshme: Shqipëria nuk mund të bëhet kurrë një laborator social. Shqipëria nuk është tokë e askujt ku mund të testohen teori sociologjike me të cilat vetë Presidenti Trump dhe shtete të tjera po përballen, pa rrënjë, pa kontekst dhe pa lidhje me realitetin e shoqërisë shqiptare. Shqipëria është një shtet unitar, me identitet të qartë juridik, me gjuhë të konsoliduar normative dhe me një rend kushtetues që nuk mund të përmbyset nga një fjali, sado e sofistikuar të tingëllojë.

Në thelb të këtij debati nuk është politika. Nuk janë as partitë. Në thelb të këtij debati është vetë individi, është vetë familja, është vetë populli shqiptar, vetë Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë.
Kushtetuta nuk është një tekst i ftohtë juridik; ajo është kontrata e madhe morale, sociale dhe politike e një kombi që ka zgjedhur të jetojë në liri, në drejtësi dhe në dinjitet. Në këtë kontratë, konceptet janë të qarta, aq të qarta sa nuk ka asnjë dyshim se termi “gjini” në të drejtën shqiptare ka nënkuptuar gjithmonë vetëm dhe vetëm seksin biologjik mashkull dhe femër, të verifikueshëm, të qartë, të pandryshueshëm përmes perceptimit personal, dhe të bazuar në realitetin objektiv të natyrës njerëzore që nga lindja.

Kushtetuta flet për binaritet gjinor, Kodi i Familjes për “burrin dhe gruan” kur trajton martesën, dhe flet për nënë dhe baba kur trajton prindërimin, të gjitha të lidhura me faktin biologjik të lindjes. Kodi Penal mbron gratë si kategori të cenueshme për shkak të realiteteve biologjike dhe shoqërore. E drejta e punës, e arsimit, e sportit, e statistika shtetërore, çdo degë e juridiksionit shqiptar është ndërtuar mbi këtë binaritet të pandryshuar. Shqipëria nuk ka pasur kurrë nevojë të përkufizojë “gjinine” sepse ajo ka qenë një kategori e vetëkuptueshme, një fakt natyror, një e vërtetë që nuk kërkonte sqarim.
Aty ku e vërteta është e qartë, ligji nuk ka nevojë të shpikë terminologji. Aty ku realiteti është i njohur, norma nuk ka nevojë të devijojë prej tij. Aty ku shoqëria e ka të qartë, shteti nuk ka të drejtë ta turbullojë.

Të futësh papritur në zemër të sistemit juridik shqiptar një përkufizim të huaj, një nocion të importuar keq nga një Konventë kuadër, e cila as vetë nuk kërkon këtë interpretim, dhe ta importosh pa reflektim, pa analizë, pa debat publik, pa studim akademik dhe pa vlerësimin minimal të ndikimit juridik, është një akt që bie ndesh jo vetëm me teknikën legjislative, por me parimet më të thella të shtetit të së drejtës. Siç paralajmëronte Gustav Radbruch, një normë që humbet qartësinë konceptuale nuk është më ligj, por padrejtësi e institucionalizuar; dhe siç theksonte Kelsen, pa determinizëm normativ rendi juridik shembet. Mjegullimi i koncepteve është, për këtë arsye, forma më e rrezikshme e shkeljes kushtetuese.

Shqipëria nuk është shtet federal, ku çdo kanton, provinçë apo ent i pavarur mund të interpretojë veten. Shqipëria është republikë unitarë, me një gjuhë normative të vetme, me një gjendje civile të vetme, me statistika të vetme dhe me një të drejtë familjare, penale dhe administrative që funksionojnë vetëm mbi bazën e qartësisë konceptuale. Prandaj nuk ka asnjë vend në këtë sistem për nocione të paqarta, për identitete të shumta sociale, për role të lëvizshme që sfidojnë vetë strukturën kushtetuese të shtetit.
Kjo nuk është çështje opinion, nuk është çështje ideologjie, nuk është as çështje preferencash politike. Kjo është çështje shteti të së drejtës, është çështje kushtetute, është çështje harmonie e rendit juridik, e të drejtave themelore dhe të vetë qenies së shtetit shqiptar.

Nëse ligji nis e flet me gjuhë që nuk e kupton dot vetë administrata që duhet ta zbatojë, nëse ligji nis e fut kategori që nuk i njeh gjendja civile, nëse ligji nis e përplas terminologjinë me Kushtetutën, me Konventën Europiane, me paktet ndërkombëtare, me jurisprudencën e Strasburgut, me acquis të BE-së, me Kodin Penal dhe me Kodin e Familjes, atëherë kemi hyrë në territorin e rrezikshëm ku ligji nuk është më mburojë e lirisë, por burim i pasigurisë. Siç paralajmëronte Edmund Burke në Reflections on the Revolution in France, shoqëritë shemben sa herë që njeriu përpiqet të shembë institucionet natyrore dhe t’i zëvendësojë ato me konstruksione ideologjike të shkëputura nga realiteti.

Shqipëria nuk mund të fshihet pas termave të mjegullt, nuk mund të ngatërrojë shoqërinë, nuk mund të krijojë kategori pa përmbajtje dhe nuk mund të ndërtojë politika publike mbi ide teorish që nuk i qëndrojnë dot dritës së realitetit natyror. Nëse një term nuk mund të regjistrohet në gjendjen civile, nuk mund të zbatohet në sport, nuk mund të përdoret në statistika, nuk mund të interpretohet në gjykatë dhe nuk mund të përkufizohet në administratë, ai term nuk është kategori juridike. Është mjegullim, dhe mjegullimi në ligj është fillimi i padrejtësisë.

Në këtë moment historik, Shqipëria duhet të zgjedhë: ose të mbrojë qartësinë, sigurinë juridike, rendin kushtetues dhe dinjitetin e të drejtës, ose të lejojë që sistemi normativ të shkërmoqet nën peshën e konfuzionit. Rruga e parë është rruga e shtetit modern. Rruga e dytë është rruga e kaosit.
Kjo është arsyeja pse mesazhi final i kësaj analize është i thjeshtë: Shqipëria nuk ka nevojë për një ligj që shpik gjuhë të re, që ndërton kategori të mjegullta, që përmbys konceptet themelore të të drejtës. Shqipëria ka nevojë për barazi reale, për mbrojtje të vërtetë të grave, për politika efektive kundër dhunës, për drejtësi të arsyeshme dhe të zbatueshme. Dhe këto nuk ndërtohen mbi mjegullim konceptual, por mbi qartësi, logjikë, kushtetueshmëri dhe respekt ndaj natyrës njerëzore. Në këtë betejë, nuk është në lojë vetëm një nen, apo disa koncepte. Është në lojë e ardhmja juridike e vendit, e institucioneve shqiptare, madje e vetë popullit shqiptar.

Dhe në fund të fundit, siç tha dikur juristi francez Portalis, arkitekti i Kodit të Napoleonit, ligji duhet të jetë “një fener që ndriçon e jo një grackë që i zë njerëzit”. Asnjë normë që krijon konfuzion, paqartësi dhe mjegullim konceptual nuk e përmbush këtë ideal themelor të së drejtës. Sot Shqipëria ka nevojë për ndriçim, për qartësi, dhe drejtësi; dhe jo për mjegullim, kaos, dhe eksperimentim. Më në fund, për këtë fjala i takon Kushtetutës dhe atyre që janë betuar ta mbrojnë; Presidentit, dhe nëse ky i fundit e dekreton ligjin, vetë Gjykatës Kushtetuese.

Top Channel