‘Shije të ndryshme në letërsi’ nga C.S. Lewis

Nëse mendojmë se të zgjedhësh midis shkrimtares britanike të romancave, Ruby M. Ayres-it dhe Tolstoit është si të zgjedhësh midis birrës së butë dhe të fortë, atëherë kot të diskutosh, ose diskutimi s’do të ishte serioz. Por, nuk mendoj kështu. Këtë mund ta themi, në kulmin e një debati, por s’është argument i besueshëm as për atë që e thotë. Ideja që disa parapëlqime në art janë vërtetë më të mira se të tjerat s’mund të shmanget dhe meqenëse s’kemi një test objektiv për ta pëcaktuar, problemi vetvetiu krijohet. Pa menduar se problemi zgjidhet në një shkrim, e kam pyetur veten seriozisht, nëse s’jemi ne që e bëjmë të vështirë problemin, madje në mënyrë të panevojshme ngaqë që në fillim bëjmë një pohim të gabuar. Duhet thënë dhe rithënë se shkrimtari hamendëson se disa njerëz e pëlqejnë artin e dobët në po të njëjtën mënyrë si të tjerët pëlqejnë artin e mirë. Këtë e vë në dyshim. Unë parashtroj argumentin se arti i dobët, në një kuptim, s’ka asnjëherë sukses me asnjë lexues. Së pari duhet të shpjegoj se çfarë është për mua arti i dobët. Nëse me artin e dobët ju nënkuptoni, le të themi, këngët epike të Nibelungëve, poemën epike të Walter Scott-it, “Marmionët”, atëherë s’diskutohet që teoria që të do shtjelloj këtu nuk funksionon.

Duhet ta ulni standartin për art të dobët shumë më shumë se kaq. Me art të dobët ndoshta nënkuptoni krijimet letrare që s’janë parë si të denja për t’u marrë parasysh nga ata që i diskutojnë seriozisht çështje të tilla, por nga ana tjetër i dëgjon vazhdimisht në radio, bibliotekat jan përplot me to dhe madje reklamohen edhe në muret hoteleve. Pohimi i gabuar që po hedh poshtë është ai sipas të cilit këto krijime pëlqehen nga disa njerëz, po aq sa pëlqehet arti i mirë nga të tjerët, siç ndodh me poezitë e Ella Wheeler Wilcox-it ose me hitin më të fundit popullor në muzikë. Të tilla janë edhe disa lloje posterash por as që bëhet fjalë t’i përfshij. Sigurisht, s’ka dyshim se këto gjëra pëlqehen në një farë mënyre. Transmetimet radiofonike vijojnë, romanet qarkullojnë, librat poetik blihen. Por a kemi prova që ato zënë në jetën e dikujt vendin që zë arti i mirë në jetën e atyre që e duan atë? Shikojeni me vëmendje njeriun që shijon muzikë të keqe. Oreksi i tij është vërtet i madh. Është i gatshëm ta dëgjojë muzikën e parapëlqyer me dhjetëra herë në ditë. Por ai jo domosdoshmërisht e ndalon muzikën ndërsa flet me të tjerët. Ai flet dhe dëgjon. Fishkëllen, imiton ritmin duke tundur shputat e këmbëve, vallëzon nëpër dhomë, pi një cigare në tarracë ose tund një shkop sikur të ishte i dirigjentit. Dhe kur të mbaroj muzika, ose edhe para se të mbaroj, do t’ju flasë për diçka tjetër. Them kur muzika që po dëgjon ka mbaruar, kur ka “mbaruar” në një kuptim tjetër, kur ajo këngë ose valle ka dalë jashtë modës, ai kurrë s’mendon më për të dhe në mendoftë ndoshta e bën thjesht nga kureshtja. Në letërsi, veçoritë e “konsumatorit” të artit të dobët janë edhe më të thjeshta për t’u përcaktuar. Ai (ose ajo) mund të dëshirojë kaq shumë të ketë racionin e përjavshëm të letërsisë së dobët, dhe mund të ndjehet fatkeq nëse kjo i mohohet. Por nuk rilexon kurrë. S’ka dallim më të qartë midis letrares dhe nën-letrares. Ky është dallim i pagabueshëm. Arti i mirë letrar rilexohet, arti i dobët letrar thjesht lexohet. Një roman i sapolexuar është për ta si gazeta që lexuan dje. Edhe mund të kesh pak shpresë për dikë që s’ ka lexuar kurrë Odisenë, Malory-in, Boswell-in, apo Pickwick-un: por s’ka fare (për sa i përket letërsisë) për dikë që ju thotë se i ka lexuar dhe me kaq leximi ka përfunduar një herë e përgjithmonë. Është njëlloj sikur një burrë të thoshte se është larë një herë, ka fjetur një herë, e ka puthur një herë gruan, ose se dikur ka bërë një shëtitje. Nëse poezia e dobët rilexohet apo jo (pesha e rëndesës së saj anon në mënyrë të dyshimtë nga dhoma e gjumit) s’e di. Por vetë fakti që s’e dimë është domethënës. Dhe kjo poezi nuk bëhet pjesë e bisedës së atyre që e blejnë librin.

Askush s’i dëgjon dy të dashuruar duke cituar vargje apo duke bërë një bisedë të këndshme në muzg për librin e parpëlqyer. Kështu ndodh edhe me pikturën e dobët. Blerësi tregon sinqerisht, pa dyshim, se për të është pikturë e mirë, me ngjyra të ngrohta, e bukur, tërheqëse, ose (me shumë mundësi) thjesht “e këndshme”. Por ai e var aty ku s’mund të shihet dhe s’ia hedh më sytë. Në gjithë këtë, sigurisht, gjejmë shenjat e një dëshire të vërtetë për artin e dobët, por një dëshirë që s’është e njëjtë me dëshirën e njeriut për art të mirë. Ajo që dukshëm dëshirojnë dhe marrin klientët e përhershëm të artit të dobët është një mjedis i bukur ku lulëzon jeta, diçka për të mbushur çaste të çuditshme, “pako për bagazhin mendor ose “ushqim të fortë” për stomakun mendor. Në të vërtetë s’bëhet fjalë për çështjen e lumturisë, për përvojë si ajo e prerjes nga tehu i briksut të rrojës, e cila e ribën tërësisht mendjen, dhe shkakton “dridhjen e shenjtët”, duke e formësuar një njeri të ndjehet “vërtet i sëmurë, ashtu siç kam qenë kur dashuroja gruan” siç përshkruhet në ditarët e Samuel Pepys-it. Kënaqësia që merret nga arti i dobët s’është dukuri e cila ndodh në një kontekst të pafat, e njëjtë me kënaqësinë që njeriu merr nga arti i mirë. Dëshira për artin e dobët është dëshirë e lindur nga zakoni, ashtu si dëshira e duhanpirësit për duhan, më shumë e karakterizuar nga gjendje e skajshme e gjendjes së sëmurë se sa nga ndonjë kënaqësi shumë e fortë në përmbushjen e nevojës. Prandaj, përvojat e para të një gëzimi të vërtetë në arte nuk u shfaqën si përvoja kundërshtare me kënaqësitë e mëparshme të mërzitshme. Kur isha djalosh, nga leximi i “Poema të Romës antike” të Thomas Babington Macaulay-t (jo të dobëta sa duhet për të shpjeguar çfarë po argumentoj) tek leximi i poemës së Matthew Arnoldit “Sohrabi dhe Rustumi”, s’e kisha fare ndjesinë se po merrja më shumë kënaqësi në aspektin sasior apo cilësor nga sa kisha marrë më parë. Ishte më shumë sikur një dollap rrobash, të cilin deri atëherë e kishe parë si një vend ku vareshin teshat, një ditë bëshesh dëshmitar se pasi të hapësh derën, të çon në kopshtin mitologjik të nimfave Hesperides, ashtu si një ushqim që e ke pëlqyer për shijen që ka, një ditë të bën të mundur (si gjaku i dragoit) që të kuptosh këngët e zogjve, ashtu si uji, i cili përveç shuarjes së etjes, befas shndërrohet në pije dehëse. Është sikur të zbulosh se dukuria e vjetër, e njohur si “poezi” mund të përdoret, për një qëllim krejtësisht të ri. Shndërrime të tilla thjesht interpretohen gabim duke thënë se “djalit ka filluar t’i pëlqejë poezia”, ose “ka filluar t’i pëlqejë poezia e mirë”. Ajo që ndodh është se diçka që ka mbetur në sfond si një prej kënaqësive të vogla të jetës, jo krejtësisht e ndryshme nga kafeja, brof përpara teje dhe të mbështjell aq fort sa je “vërtet i sëmurë”, derisa të rrënqethesh, të ndjesh zjarrin dhe ftohtësinë e acartë të ndjenjave, mus si një dashnor.

Kësisoj, dyshoj se s’duhet të themi se thjesht disave u pëlqen arti i mirë dhe disave arti i dobët. Gabimi këtu fshihet tek folja “pëlqej”. Ndoshta mund të thoni se në frëngjisht fjala “aimer” përdoret për të thënë se një burrë “do” një grua ashtu si “do” golfin dhe mund të provoni t’i krahasoni këto dy “dashuri” për sa i përket “shijes” më të mirë dhe më të keqe. Jemi bërë kështu viktima të një loje fjalësh. Pohimi i duhur është se disa e pëlqejnë artin e dobët, por arti i mirë shkakton një reagim për të cilën “pëlqimi” është fjala e gabuar. Dhe ky reagim, ndoshta, nuk shkaktohet kurrë nga arti i dobët. Asnjëherë? A nuk ka libra që krijuan tek ne magjepsjen që kam përshkruar (në rini) dhe të cilën ne e gjykojmë si art të dobët? Ka dy përgjigje. Së pari, nëse teoria që po parashtroj funksionon në shumicën e rasteve, ia vlen të merret parasysh dhe të diskutohet nëse përjashtimet e dukshme mund të mos jenë vetëm të dukshme.

Ndoshta çdo libër që i ka pëlqyer një lexuesi, sado i ri qoftë, ka ndonjë gjë të mirë në të. Kam thënë më parë se arti i dobët nuk shijohet kurrë në të njëjtën kuptim si shijohet arti i mirë. Thjesht arti “i pëlqyer” asnjëherë nuk befason, nuk trondit, nuk të bën rob të tij. Tani, që e them këtë, na del përpara një vështirësi. Dhe kjo vështirësi s’është shpjeguar nga askush kaq mirë se sa nga artisti i shkëlqyer dhe i shpërfillur Forrest Reid. Në autobiografinë e titulluar “Apostate” ai përshkruan kënaqësinë që kishte marrë kur ishte djalosh, gjatë leximit të librit “Ardath” me autore Marie Corelliin. Edhe në atë moshë, pjesa e fundit i ishte dukur “aq e keqe sa dobësoi përshtypjen e asaj që kisha lexuar më parë”. Por përshtypja e mëhershme mbeti. Ndoshta me mençuri zoti Reid s’rrezikoi ta rilexonte librin kur ishte i rritur. Nuk e rilexoi prej frikës se “ajo që më kishte mrekulluar dikur me shumë gjasa do të më dukej krejt e rëndomtë, aventura e zjarrtë do të ngjante si melodramë, poezia si sforcim i pastërholluar pas efektit të krijuar”. Por sidoqoftë, shton Reid, s’është fare e dobishme “të mëtosh se kënaqësia e dikurshme s’ishte aspak kënaqësi estetike. Ishte. Kjo është e gjithë çështja”, dhe ai jep ndihmesën e tij me sugjerimin e rëndësishëm: “Ajo që lexova atëherë ishte “Ardath” e imagjinatës së zonjës Corelli. Ajo që duhej të lexoja tani do të ishte “Ardath” shumë me më pak shkëlqim se sa arritja e saj e vërtetë letrare”. Kjo diagnozë mund të mos jetë e saktë. Zoti Reid mund të ketë përvetësuar nga leximi Ardath-n e imagjinatës së autorit, ose mund ta ketë lexuar Ardhath-in e vet, domethënë, mund të ketë shijuar një krijim fillestar të vetin nga nxitja e marrë nga libri. Por s’është e nevojshme të vendosësh midis këtyre dy mundësive. Çështja është se, nga ana tjetër, ai po e shijonte librin jo për atë që ishte, por për atë që nuk ishte. Dhe kjo lloj gjëje ndodh shumë shpesh kur lexuesi ka imagjinatë më të fuqishme se autori, sidomos kur është i ri dhe jo kritik ndaj asaj që lexon. Kështu, për një djalë imagjinata e të cilit po njeh lulëzimin e parë, përshkrimi më i saktë i tablosë së një anijeje me vela mund të ketë ndikimin e nevojshëm. Në të vërtetë ai vështirë se e sheh anijen. Sakaq është një mijë milje larg, me ujin e kripur në buzë, me bashin që ngrihet e ulet në ujëra, ndërsa pulëbardhat shfaqen për të paralajmëruar se vendi i pazbuluar është afër. Ajo që s’do ta pranoj është se kjo rrëzon, në përgjithësi, parimin që arti i dobët nuk e ngazëllen kurrë lexuesin. Mund të rrëzojë zbatimin e gatshëm të këtij parimi si një njësi matëse. Aq më mirë. Ne duam të jemi të sigurt se ekziston një dallim i vërtetë midis artit të mirë dhe të dobët, dhe se zhvillimi i shijes s’përbën një luhatje pa vlerë. S’është kaq e nevojshme, madje mund të mos jetë jetë e përshtatshme, që ta dimë me siguri, në çdo rast të veçantë, kush është gabim dhe kush ka të drejtë. Ekzistenca e vegimeve (si ajo që, për zotin Reid, nuk erdhi si rrjedhojë, por u mbështet në fjalët e zonjushë Corelli-t) nuk e rrëzon parimin. Tek vegimi, kënaqemi me atë që nuk ekziston, atë që jemi duke krijuar për veten ose mund të ndodh, kënaqemi me atë që kujtojmë nga vepra të tjera dhe më të mira për të cilat vepra që po lexojmë bëhet shkas. Dhe kjo është diçka mëse e dallueshme nga masa e madhe e “pëlqimit” ose “vlerësimit” për artin e dobët. Klientët e poezisë sentimentale, romaneve të dobëta, pikturave të këqija dhe melodive thjesht tërheqëse zakonisht shijojnë pikërisht atë që ekziston tek ato. Dhe kënaqësia e tyre, nuk është në asnjë mënyrë e krahasueshme me kënaqësinë që të tjerët marrin nga arti i mirë. Arti i dobët s’të magjeps, është i parëndësishëm, i padobishëm, i zakonshëm. As nuk i trazon dhe as nuk i përndjek konsumatorët e tij.

Ta quash edhe magjepsjen prej një tragjedie të madhe ose muzikë të elegante, me të njëjtin emër, “pëlqim”, është pak më shumë se lojë fjalësh. Ende mbroj pikëpamjen se arti që të magjeps dhe të mbart brenda tij është gjithmonë i mirë. Në vegime, kjo e mirë s’është aty ku hamendësojmë ne se është, pra, tek libri ose piktura. Por mund të jetë i mirë në vetvete, ashtu si një oaz është gjë e mirë megjithëse ekziston qindra milje larg porse s’është edhe aq larg nëse udhëtari e pikas në luginën përballë. Ende s’kemi prova se cilësitë e pranishme tek arti i dobët mund të bëjnë për këdo atë që bën arti i mirë për disa. Jo sepse arti i dobët jep kënaqësi, por sepse të jep kënaqësi të një lloji krejtësisht tjetër. Le të mos shmangemi nga kryesorja duke shtruar pyetjen nëse dallimi është midis kënaqësisë “estetike” dhe një lloji tjetër kënaqësie. Të dyja llojet e artit ndoshta japin kënaqësi estetike. Çështja është se askush s’i kushton vëmendje artit të dobët në të njëjtën mënyrë si disa i kushtojnë vëmendje artit të mirë. Nëse është kështu, atëherë s’përballemi me përvoja të kundërta në art midis të cilave duhet të zgjedhim që të formojmë ose jo “një shije të mirë” në nivelin që po diskutoj. Përtej këtij niveli, nëse zhdukim atë që pranohet të jetë art i dobët nga lexuesit që kanë njëfarë aftësie gjykimi kritik, mund të hasim problemin më të vështirë. Ju mund të vendosni që kompozitori francez Hektor Berlioz qëndron më poshtë se Bach-u ose Shelley kundrejt poetit Richard Crashaw. Por unë sugjeroj që çdo vepër e cila ka krijuar njëherë kënaqësi të madhe dhe dalldisëse për dikë – një vepër që ka pasur vërtet rëndësi, ajo ka hyrë brenda rrethit të unazës, dhe se shumica e asaj që ne e quajmë “art popullor” s’ka qenë kurrë kandidat për të hyrë brenda tij. As s’është përpjekur të hyjë aty, mbrojtësit e këtij lloj arti s’e kanë dashur një gjë të tillë, s’e kanë konpectuar artin e tyre për të hyrë brenda atij rrethi veprash dhe as nuk e kanë synuar. Në këtë këndvështrim, kriteri i artit të mirë do të ishte thjesht empirik. Nuk ka një test të jashtëm por është kriter i pagabueshëm. Madje unë do të shkoja më tej. Do të sugjeroja që aftësitë më të mprehta dalluese kritike për ato vepra që janë vetëm brenda rrethit të unazës, përfshijnë gjithmonë (dhe me të drejtë) më shumë se sa kriterin estetik. Kështu ju më thoni se ajo që përjetova kur dëgjova për herë të parë preludin e operas “Parsifal” të Vagnerit qëndron më poshtë se përvoja në dëgjimin e kompozimeve “Muzika e pasionit” të Bach-ut. Jam i sigurt që keni të drejtë.

Por s’mendoj se doni të thoni, ose nënkuptoni që arti i Vagnerit është i dobët në kuptimin që muzika shumë popullore është art i dobët. Arti i tij është brenda rrethit të unazës. Meloditë e komedive muzikore, të cilat i këndoja nën zë kur isha djalosh, nuk vlerësoheshin nga unë në të njëjtën mënyrë si vlerësoja “Parsifal-in”. Asnjëherë s’ka pasur qoftë edhe një mundësi që ato të konkuronin me njëra-tjetrën. Dhe kur ju e quani artin e Vagnerit “të dobët” (në një kuptim shumë më të lartë dhe më të stërholluar) gjithmonë keni parasysh aspekte që janë teknike ose morale të cilat, në qarqe artistike, shpesh maskohen nga ata që i përdorin. Kështu e dënoni Vagnerin si banal, ose si shumë të qartë, sipërfaqësor (të cilat janë aspekte teknike), ose si vulgar, sensual, apo barbar (të cilat janë aspekte morale). Mendoj se mënyra e gjykimit është e drejtë. Vetëm se asnjë prej këtyre kritereve s’është e nevojshme, ose s’është përdorur për të bërë dallimin paraprak midis artit “real” ose “të mirë” apo “serioz” dhe artit që padyshim është “i dobët” ose (thjesht) “art popullor”. Ky kriter s’ka qenë kurrë konkurues. Vagneri është “i mirë” për shkak se mund të bëhet gjëja më e rëndësishme në jetë për një djalë për një vit të tërë ose më shumë. Pas kësaj, vendosni si të dëshironi. “E mira” e këtij arti në kuptimin që po them unë ekziston. Disa nga këta që hutohen e ngatërrohen s’e kuptojnë dot se si një aksiomë (le të themi, për gjërat që janë barasvlerëse të së njëjtës gjë) mund të pranohet se është e vërtetë. S’do të mund të ishte e tillë nëse për të do të gjendej një pohim të ndërkëmbyeshëm. Por s’ka ndonjë pohim tjetër: ekziston një fjali e cila duket (gramatikisht) si pohim, por s’është e tillë, sepse nëse e shqipton, asgjë s’ndodh në mendjen tënde. Në të njëjtën mënyrë, s’ka asnjë përvojë tjetër si ajo që krijon arti i mirë. Përvoja e krijuar nga arti i dobët nuk është e njëjtë.

Përktheu: Granit Zela

Top Channel