Vitrina e librit/ Intelekti ka vetëm një gjini

Ese, nga Michael Sims

“Nëse arrij të jetoj deri në të 80-at, i shkroi Çarls Darvini një shoku në nëntor 1837, nuk do resht së mahnituri, duke e zbuluar veten si shkrimtar”.

Sapo kishte marrë bocat e librit të parë dhe ishte mahnitur me gërmat e përdredhura dhe letrën e lëmuar. “Udhëtimet e aventurës dhe Beagle” lexohej në shpinë, poshtë saj Vol. III dhe mandej DARVIN. I treti nga tri vëllimet e planifikuara nga autorë të ndryshëm, qe i pari që do të përfundonte. Nuk i pëlqente imtësia e faqeve të bocës. “Nëse përqendrohem te ndjesia, harroj drejtshqiptimin dhe anasjelltas”, ankohej. Darvini ishte 28-vjeç. I nxirë nga dielli pasi kaloi pesë vjet në bordin e anijes “Beagle”, ishte kthyer në Angli për të rigjetur veten tashmë i njohur në qarqet shkencore për informacionet e detajuara me arritjet e tij. Karrierë shkencore kishte superuar idenë për të punuar pastor, për t’u zhytur në historinë e natyrës. Prej muajit mars jetonte në një apartament në “Great Marlborough Street”, pranë Muzeut Britanik, afër të vëllait, Erasmusit. Rrugët e pista të Londrës ishin një çmendinë e shitësve ambulantë, fëmijëve çapkënë, kafeneve-lëvizëse dhe policëve kapelegjatë. Pas një zënke për paratë, Darvini u ul në një tryezë mes letrash dhe librash, duke vështruar një ndërtesë të shëmtuar përtej rrugës, duke menduar për riprodhimin, konkurrencën dhe luftën për jetën. Do të kalonin 22-vjet para se të botonte “Mbi origjinën e specieve”. Pranverën e ardhshme, ai shkoi në një festë tek i vëllai. Erasmusi 33-vjeçar i ngjante Çarlsit: ballëlartë, buzëqeshje e shkujdesur, mustaqe. Darvini e quante Erasmusin një mikpritës “të shkëlyqer” festash. I admironte zgjuarsinë dinake, njohuritë për artin dhe letërsinë. Më pas i fuqishëm dhe energjik si Çarlsi, Erasmusi nuk ndoqi asnjë karrierë tjetër veç shoqërimit me njerëz të kualifikuar, ku përfshiheshin historiani dhe eseisti Thomas Carlyle dhe matematikani dhe inxhinieri Çarls Babbage, i cili vetëm një vit më parë kishte zbuluar kompjuterin mekanik “Motorin Analitik”, një pasardhës i “Motorit të Diferencës”.

Çarls u lumturua që shërbëtori i Erasmusit, Sally, kishte përgatitur një gosti të shijshme ku përfshihej edhe salmonim, madje vërejti se vetëm ëmbëlsira i kushtoi Erasmusit tetë shilinga dhe gjashtë pensë. Gostia i dha shkrimtarit të ri mundësinë të bisedonte me Harriet Martineau, një gazetare frytdhënëse dhe sociologe pioniere, e cila mbrohej me shkrimet e saj. Mbretëresha Viktoria ishte admiruese e saj, çka bëri që Martineau të merrte pjesë në kurorëzimin e saj atë qershor. Martineau gëzonte një ndikim dhe famë që Darvini, nuk arrinte ta çonte nëpër mend. Për më tepër, Martineau e kishte hartuar bibliografinë e saj pa pasur nevojë për përparësitë që siguronin shkallaret dhe rrjetat e sigurisë për burrat e klasës së Darvinit. Ai nuk e kishte njohur kurrë varfërinë, pasi i ati ua kishte bërë të qartë se Çarlsi, si Erasmusi, nuk kishin pse të shqetësoheshin për paratë. Përkundrazi, Martineau, fare e re ishte detyruar nga falimentimi i biznesit të tekstilit të të atit, të ndihmonte familjen përmes qëndismave dhe shkrimeve.

Darvini e kishte takuar para një viti e gjysmë, gjatë vizitës së parë në Londër, pas kthimit në Angli. Erasmusi ishte mik i ngushtë i Martineau, nëse jo më shumë, dhe ishte “me të në mesditë, mëngjes e mbrëmje”, i shkroi Darvini së motrës, Suzanës. Miku dhe mentori i tij, gjeologu Çarls Lyell, i kishte telefonuar së fundmi Martineau dhe gjeti një trëndafil të bukur në tavolinë, për të cilën ajo u shpreh: “Ma dha Erasmus Darvini”.  Lyell e gjeti të rrethuar nga redaktorë dhe shkrimtarë për revistën “Edinburgh Review”. Ajo kryesoi këto sallone, pavarësisht shurdhësisë, vizitorë që i këlthisnin gati në timpanin e veshit. Duke kundërshtuar nocionin se feminiteti ishte një handikap, ajo këmbënguli, në “Shoqëria në Amerikë”, se vetëm shurdhësia paraqiste një pengesë serioze. “Unë mbaj një timpan besnik të jashtëzakonshëm, një instrument i cili duket se ushtron njëlloj force fituese, me anë të të cilit përfitoj më shumë në biseda kokë më kokë, sesa u ofrohet atyre që dëgjojnë biseda të përgjithshme”. Martineau pinte puro, ishte personalitet i gjallë dhe e mirëpritur në qarqet e artistëve, intelektualëve dhe politikanëve. Kishte reputacion jo të mirë për thjeshtësinë dhe mungesën e manikyrit femëror. “U habita kur pashë, – i shkroi Darvini së motrës, Karolinës, pas takimit të parë, – sa e shëmtuar që ishte”. Ata folën “për një sërë subjektesh të ndryshme”. Po ashtu, si burrat e tjerë që e njihnin, Darvini e konsideroi Martineau “të mbingarkuar me projektet, mendimet dhe aftësitë e veta”. Në vend që të pohonte me kokë idetë e burrave, ajo njihej për përgjigjet e saj.

Në 1833, konservatorja “Fraser’s Magazine” pranoi statusin e Martineau, atëherë 31-vjeç, duke i kushtuar hapësirë të konsiderueshme argumentimit të konkluzioneve të saj, po edhe duke i qesëndisur pamjen. Vepra e dytë: “Mbi edukimin e grave”, një mbrojtje e pasionit për edukimin dhe një kritikë që edukimi i saj do të mbaronte kur të arrinte moshën madhore, doli kur ishte 20-vjeç. Libri më i famshëm: “Ilustrime të ekonomisë politike”, dramatizon historitë njerëzore që paraqesin teoritë ekonomike të Adam Smith, Thomas Malthus dhe James Mill. Didaktike, nganjëherë e thjeshtë, ishte e kthjellët dhe e arritshme, madje konsiderohej si një hap para për ekonominë progresive. Suksesi i fundit ishte “Shoqëria në Amerikë”, bazuar në dy vjet udhëtime, gjatë të cilave ajo festoi me artistë dhe ligjvënës. Vizitoi Presidentin Andrew Jackson dhe jetoi me ish-presidentin James Madison, të dy kishin skllevër, por Martineau nuk u tërhoq nga portretizimi i tmerreve të skllavërisë. Ajo kishte shkruar për të, si një mëkat më moral dhe një sistem ekonomikisht joefikas, që në fillim të karrierës. Do gjente gjuhën e përbashkët për këtë temë me Darvinin, një abolicionist i pasionuar që kishte parë abuzimet e skllavërisë nga Afrika në Brazil. Teoritë e tij rreth seleksionimit natyror, u motivuan pjesërisht nga dëshira për të minuar nocionet raciste të shpallura nga shkencëtarët. Ata krahasuan metodat e shkrimit. Disa nga librat e Martineau u krijuan nga ditarët e hollësishëm të udhëtimit, kjo ishte mënyra sesi Darvini kishte ndërtuar librin rreth udhëtimit të tij nëpër botë. Martineau u tha, se kërkonte fare pak rishikim për faqet e shumta që dilnin nga pena e saj. Darvini e mendoi të pathyeshme dhe duket se e ka shprehur këtë ide. Aspak, u përgjigj ajo; disa orë pune e lodhën. Darvini ndjeu të njëjtën gjë, madje shënoi se ndihej i kënaqur kur mësoi se Martineau nuk ishte “një amazonë e kompletuar”. Dekada më vonë, pavarësisht shumë ndërveprimve të respektueshme dhe admiruese me Martineau, apo shkrimtare dhe filozofe të tjera femra, sikurse me motrat e tij inteligjente dhe të lexuara, gruan, kushërinjtë dhe gratë e kolegëve, Darvini e hodhi kryekëput poshtë potencialin intelektual të grave.

“Dallimi kryesor në fuqitë intelektuale të të dy gjinive, – deklaroi ai në “Prejardhja e njeriut dhe përzgjedhja në lidhje me seksin” (1871),  – tregohet nga arritja e burrit në një famë më të lartë, në çfarëdo që ai të marrë, sesa mundet gruaja, pavarësisht nëse kërkon mendim të thellë, arsye ose imagjinatë ose thjesht, përdorimin e shqisave dhe duarve”. Në 1881, reformatorja amerikane Caroline Augusta Kennard shkroi për të pyetur Darvinin, nëse e kuptonte si duhet inferioritetin e grave. Duke lënë mënjanë ironinë, ai u përgjigj: “Unë mendoj me siguri se gratë edhe pse përgjithësisht superiore ndaj burrave [në] cilësitë morale, janë intelektualisht inferiore”. Ai pranoi se kishte “disa arsye për të besuar se vetvetiu (në ditët e sotme në rastin e Savages)” burrat dhe gratë demonstruan inteligjencë të krahasueshme, duke nënkuptuar kështu mundësinë e rifitimit të një barazie të tillë në botën moderne. “Por për ta bërë këtë, siç besoj, – shtoi ai, – gratë duhet të jenë më të rregullta dhe të “fitojnë bukën e gojës”, siç janë edhe burrat; dhe ne mund të dyshojmë se edukimi i hershëm i fëmijëve tanë, për të mos përmendur lumturinë e familjeve, në këtë rast do të vuante shumë”. Në të kundërt, Martineau e përshkroi Darvinin si “të mirë punësuar, me mendje të zellshme, të kualifikuar dhe gjenial”, duke e gjetur “të thjeshtë, fëminor, të përpiktë, efektiv”. Sidoqoftë, në vitin 1838, para se t’i bashkohej lojës evolucionare dhe të rriste 10 fëmijë, lindur nga bashkëshortja, përkujdesur nga kujdestaret, puna e të cilave i ofroi mundësinë të konsiderohej babai më adhurues i epokës viktoriane. Darvini e përmblodhi pikëpamjen admiruese për Harriet Martineau, duke i shkruar së motrës, Suzanës: “Ajo është një grua e mrekullueshme”.

Top Channel