Shqip, intervistë me Elvira Dones

Elvira Dones: Shqiptare, zvicerane, amerikane. Pa diskutim që shqiptare, por meqë kam jetuar në Zvicër për shumë vite dhe i kam të dyja pasaportat dhe tani jetoj në Amerikë, për korrektesë jam qytetare edhe e atyre vendeve.

Rudina Xhunga: Si është të jesh një zonjë letrash me valixhe në dorë. Është jetë e bukur?

Elvira Dones: Është jetë shumë e bukur, por ndonjëherë e vështirë. Ndonjëherë bëhet edhe e lodhshme, sidomos kur pozitat tona si nëna, si klloçka shqiptare, sepse unë u bëra shumë vite që kam ikur nga Shqipëria dhe kam jetuar jashtë, përsëri të mbetet ai ballkaniteti ku ajo nëna shqiptare, përpara se të bëjë shkrimtaren dhe të marrë valixhen, do t’i lërë të gjitha gjërat në rregull në shtëpi për fëmijët. Domethënë, unë nuk arrij dot të bëhem më perëndimore si nënë. Kështu që kjo, duke qenë gjëja më kryesore, kur e merr valixhen pastaj, gjithmonë, në një farë mënyre, e ke kokën prapa.

Rudina Xhunga: Për shembull, kur vajza ju thotë se ka rënë në dashuri, i përgjigjet mami shqiptare apo mami amerikane?

Elvira Dones: Jo, i përgjigjet mami amerikane, në mënyrën më të plotë. Dhe kjo ka qenë pikërisht edhe ngaqë duke qenë grua shqiptare dhe vajzë shqiptare në atë traditën tonë të atëhershme, që ka qenë e bukur por edhe e ngushtë në një farë mënyre, nënat tona na porosisnin ta mbanim kokën ulur, nderi i vajzës… e të gjitha këto gjëra që mbeten në traditën tënde dhe që jo të gjitha janë të bukura në modernizimin dhe emancipimin e një gruaje. Kështu që me vajzën ka qenë gjithmonë një rritje krejtësisht tjetër, ka qenë hapësirë tjetër, është folur me të qysh nga seksi në moshë të vogël për t’i treguar gjëra, të cilat ato i kishin në programin shkollor, por kemi folur lirshëm për ta bërë një qytetare të botës, për ta bërë një vajzë që të ndihej e barabartë me meshkujt jo thjesht sepse më vonë do ta mësonte nga jeta ose sepse ajo do ta kërkonte, por ti si nënë fillon dhe ia mëson atë pak nga pak.

Rudina Xhunga: Megjithatë disa gjëra nuk ndryshojnë, qoftë kur je nënë amerikane, nënë shqiptare, nënë zvicerane. Për shembull, flisni ju me Junën për vajzën që ajo do bëjë kur të rritet, për emrin që do i vë vajzës, për dasmën?

Elvira Dones: Absolutisht, absolutisht. Dhe ishim duke qeshur një ditë sepse emrin e saj e pati gjetur i ati 13 vjet përpara se ne të njiheshim. Se ku e kishte parë të shkruar në një libër dhe kish thënë, ah sa emër i bukur Juna dhe kish menduar se nëse një ditë do të kishte një vajzë do t’i vinte këtë emër. Kështu që kur bëmë ekografinë dhe pamë që ishte vajzë, Vasko, im shoq, më thotë se kish gjetur këtë emër, Juna. Unë i thashë që për mua jo vetëm që nuk është problem, por më lumturon sepse ka shumë vajza në Shqipëri që quhen Juna, vetëm se ne vajzës tonë ia shkruajmë emrin jo me J por me I.

Rudina Xhunga: Ndërkohë, ktheheni ndonjëherë për të kujtuar veten tuaj vajzë të mamasë suaj?

Elvira Dones: Po, rastis, sidomos në biseda të përgjithshme. Për shembull, kur flas me vajzën time, e di se ato lloj bisedash me nënën time nuk do t’i bëja kurrën e kurrës. Jo se nëna ime ishte më pak e ëmbël apo më pak e mençur apo më pak e dhembshur, por ato ishin breza të tjera dhe unë isha pak fëmija i çuditshëm. Mendo, unë fillova të lexoj në moshën 4-vjeçare dhe nuk më pëlqente të dilja e të luaja jashtë.

Rudina Xhunga: Çfarë lexonit kur ishit 4 vjeçe?

Elvira Dones: Kapitalin e Marksit dhe nuk bëj shaka, por sigurisht që nuk kuptoja asgjë. Por meqenëse fillova të lexoj shumë herët dhe e fillova me Zërin e Popullit atëherë dhe prindërve i dukej shumë e parakohshme, por në të njëjtën kohë nuk më ndalonin dot. Kështu që unë, kur arrita të kuptoj të gjithë fjalorin dhe t’i lexoja të gjitha gërmat, shkoj dhe marr nga biblioteka e babit Kapitalin e Marksit. Im atë, kur kthehet atë ditë nga puna, ia këput një të qeshur që nuk mbaronte më. Mbaj mend që m’u deshën dy vjet e gjysmë që ta mbaroja, përsëri pa kuptuar gjë, fare fare.

Rudina: Megjithatë u brumosët e majtë…

Elvira Dones: Po, në një farë mënyre dha një imprint të vetin, më dha një drejtim. Ja kjo ka qenë, kam qenë gjithmonë e lidhur me librat dhe kam qenë një fëmijë i çuditshëm dhe kur më shtynin jashtë për të luajtur, unë në vend që të luaja me fëmijët ose shoqet e mia dhe të hidhesha në litar, unë doja vetëm t’i shikoja të tjerët.

Rudina Xhunga: Ia ushqenit vetes të qenit të çuditshëm apo e ndalonit?

Elvira Dones: Nuk e di sepse isha fëmijë dhe kur je fëmijë nuk e sheh veten tënde siç e sheh sot. Sot e analizon veten me kalimin e kohës. Mua më dukej vetja gjithmonë e papërshtatshme dhe ia vija gjithmonë fajin vetes sepse isha shumë e turpshme nga natyra dhe e dija që duhej ta luftoja atë lloj ndrojtjeje që kisha si natyrë. Kështu që librat, në një farë mënyre, më jepnin gjithë atë lloj lirie që unë e shikoja që kur luaja tek litari unë isha kot fare në krahasim me shoqet e tjera, por ama kur më linin që të shikoja të tjerët tek luanin ai ishte momenti im më i mrekullueshëm, ishte rrëfimtari që po fillonte diku në një farë mënyre.

Rudina Xhunga: E ka bërë jetën tuaj, që nga fëmijëria, më shumë vëzhguese kjo mënyrë e të qëndruari?

Elvira Dones: Po. Mendoj që ajo ka qenë dhe mbetet mënyra ime e të qënit. Është një observim gati obsesiv sepse bën pjesë në ADN-në tënde. Për mua është më kollaj të dëgjoj se sa të flas. Të dëgjoj më bën të ndjehem shumë mirë. Me kalimin e viteve jam munduar ta kapërcej ndrojtjen dhe shumë njerëz më thonë që ti ke bërë televizion vite përpara, si është e mundur të thuash që je e ndrojtur, por është e mundur që të dyja të qëndrojnë gjërat bashkë. Dhe ky observacion ka mbetur ende dhe një lloj pjesëmarrjeje shumë intensive me botën, por e heshtur.

Rudina Xhunga: Po dëshira për vëmendje, vjen e ndryshon me kohën? Për shembull, tani ke dëshirë të të shikojnë apo të shohësh?

Elvira Dones: Dikur kisha natyrisht nevojë që të më shikonin sepse vjen me pasigurinë e moshës, vjen me vanitetin e moshës, me dëshirën për të eksploruar. Kështu që ke dëshirë të shikohesh edhe duke e ditur që ke qenë një vajzë simpatike. Jemi femra dhe është gjynah të gënjejmë dhe të mohojmë që është e këndshme kur të bëjnë një kompliment ose kur shikon që nuk kalon e paparë, nuk je transparente. Ndërsa me kalimin e viteve, a ndoshta për shkak të profesioneve të mia që kanë qenë gjithmonë përpara kamerave ose pozita e figurës publike që pak nga pak u shtua, më është bërë e lodhshme. Për shembull, kur jam në Tiranë dhe më marrin në telefon për intervista, nga njëra anë më duket vetja harbute sepse unë vendos të marr pjesë vetëm në pak emisione ngaqë nuk më pëlqen të ekspozohem shumë dhe kjo nuk është çështje snobizmi, thjesht më pëlqen të flas më pak dhe mos ta ekspozoj veten. Ndoshta kjo vjen me moshën ose vjen me një lloj sigurie ose me mendimin që sa më shumë kujton që di aq më shumë kupton që di pak dhe kjo të vë në një pozicion përulësie pozitive ndaj vetes.

Rudina Xhunga: Kur erdhi libri i vërtetë i parë për Elvira Dones?

Elvira Dones: Libri realisht i parë erdhi si divan i psikoterapistit sepse kur unë u largova nga Shqipëria dhe lashë një fëmijë, të cilin nuk do kisha menduar kurrë se do ta bëja atë lloj gjesti dhe unë nuk e kisha menduar kurrë që po ikja, absolutisht. Dhe ai ka qenë një vendim i marrë në 30 sekonda për herë të parë në jetën time sepse ne, shumë vajza shqiptare, lindëm të plakura në një farë mënyre. Flas për brezin tim sepse sot për fat të mirë gjërat janë ndryshe dhe vajzat kanë liri të tjera sot, por për ne ishte gjithçka shumë e ndrydhur dhe ne lindëm vajza, por u bëmë gra shumë shpejt me përgjegjësitë që na jepnin sepse vajza duhej të ishte në shtëpi të ndihmonte nënën pra, kishte tjetër përgjegjësi dhe këtë lloj lirie që vajza ime sot, këtë lloj papërgjegjshmërie, këtë lloj shpërthimi të rinisë së saj, ne nuk e kishim pasi ne duhej të ishim të përgjegjshme për gjithçka. Kështu që unë, në atë moment, kam përshtypjen se ishte i vetmi 30 sekondësh në jetën time që unë mendova për veten time në mënyrë instiktive dhe pastaj e pagova dhe e paguaj edhe sot sepse të bësh llogarinë me atë lloj hapi ku të duket vetja një mostër për vite të tëra për fëmijën tënd, them që ka qenë shumë shumë e vështirë derisa mora tim bir, derisa u lidhëm bashkë dhe marrëdhënia filloi tamam aty ku ishte lënë. Por ama m’u desh mua të bëja një punë të jashtëzakonshme dhe libri i parë nuk kishte si të mos kalonte që aty.

Rudina Xhunga: Puna me veten, jo me djalin.

Elvira Dones: Po, nuk ia falja vetes atë që kisha bërë sado që e kam elaboruar në të gjitha mënyrat dhe kam kaluar në terapi për shumë vite. Në fillim mora djalin, pastaj linda vajzën dhe unë kam ditur gjithmonë që do kisha qenë nënë madje dëshira ime ka qenë të kisha tre fëmijë.

Rudina Xhunga: Kur u bëtë nënë për herë të parë?

Elvira Dones: 20 vjeçe. I kam bërë të gjitha gjërat në mënyrë pak të çmendur. Kështu që libri i parë Dashuri e huaj” është i vetmi libër autobiografik i imi dhe nuk mund të mos kaloja që aty.

Rudina Xhunga: E keni vënë re që ju gjykojnë njerëzit për xhelozi, për të drejt, për të padrejtë? Ju gjykojnë për këtë gjë, a jua kujtojnë?

Elvira Dones: Po, natyrisht dhe kanë të drejt, në kuptimin që secili mendon dhe gjykon ashtu siç do. Pastaj, kush ka dëshirë të kuptojë dhe kush ka dëshirë të shohë koherencën e një njeriut gjatë jetës së tij pas një gjesti që ka bërë, në rregull, por njerëzit janë të ndryshëm dhe mua nuk më shqetëson. Dhe ashtu siç thotë edhe Bibla, kush nuk ka bërë mëkat, le të hedhë gurin e parë. Kështu që unë ftoj këdo që të ketë një jetë dhe një pastërti kaq të madhe në vetvete dhe të mos ketë bërë asnjëherë një gabim në jetën e vet, ai njeri ose gënjen veten ose është gënjeshtari më i madh dhe më hipokrit që mund të ekzistojë. Kështu që të bësh gabime, të bësh faje por ama t’i kuptosh ato dhe t’i elaborosh ato dhe të krijosh pastaj një tjetër marrëdhënie, unë mendoj që kjo bën pjesë në rritjen e një njeriu dhe prandaj nuk më shqetëson më në asnjë mënyrë gjykimi sepse mendoj që me gjërat e tjera që kam bërë më pas i kam dhënë të drejtën vetes time të emancipohem unë personalisht sa kam arritur të them, në rregull mendoni çfarë të doni, kjo jam unë, kjo është ajo çfarë kam bërë, por sidomos nuk kam gënjyer asnjëherë dhe nuk jam shitur asnjëherë më e mirë se ajo që kam qenë. Kam pranuar fajet e mia, por edhe kam paguar për to.

Rudina Xhunga: E pastron jo vetëm njeriun por edhe botën pak fakti që njerëzit flasin për gjërat që u ndodhin. Njerëzit hapen, tregojnë, njerëzit nuk kanë frikë nga personalja. Është më mirë kështu, mbase?

Elvira Dones: Unë mendoj që është më mirë për të gjithë ne të vëmë një maskë. Bën pjesë në natyrën e njeriut që të tregojë në një farë mënyre pjesën më të mirë të vetes dhe sidomos me kohët moderne dhe me këtë mbishfaqje televizive, është bërë një botë imazhi dhe sa më shumë kalon koha aq më shumë po duket një sipërfaqi e gjërave. Kështu ne gjithmonë vëmë një maskë përpara. Në fakt, një nga shprehjet më të bukura të Oscar Wilde është ajo që thotë, Më jep një maskë dhe atëherë do ta dish se kush jam unë vërtetë”. Pra, do të ishte shumë më mirë që të gjithë të pranojmë se kush jemi. Për shembull, një ndryshim midis Europës dhe Amerikës, ose më saktë midis Zvicrës ku kam jetuar për 16 vjet, ku kthehem gjithmonë dhe kam një pjesë të familjes dhe ku im bir punon dhe jeton, pasi ka krijuar familjen e vet atje, pra ndryshimi midis Zvicrës dhe Amerikës është sinqeriteti. Amerikanët kanë këtë drejtpërdrejtësinë dhe sinqeritetin e gjërave që në Europë apo në Zvicër është shumë e mbuluar me doreza më të bardha. Pikërisht këtë mënyrën çarmatosëse amerikane, të cilët janë jashtëzakonisht të hapur, mundohem të përdor edhe unë. Unë do isha pra, për mënyrën më të drejt për shkak se maskat, ngaqë jemi bërë të gjithë mjeshtër maskash, pak a shumë e kuptojmë se sa kjo maskë është maskë dhe ku fillon njeriu i vërtetë, ndoshta edhe për profesionin që unë kam, duke u marrë për shumë vite edhe me psikologji, që është një nga temat që mua më interesojnë dhe psikologjia kriminale që është një tjetër temë që mua më ka interesuar shumë, pra deri ku shkon ana e errët e psikikës njerëzore, ku është kufiri?

Rudina Xhunga: Dashuri e huaj”, u prit aq mirë nga publiku edhe për shkak të faktit që ishte autobiografi dhe njerëzit e mbanin mend atë histori të ndaluar dhe donin ta lexonin të treguar prej teje?

Elvira Dones: Po, mendoj që ishte kështu. Pastaj mos harroni, Shqipëria është bërë ndryshe sot, njerëzit ikin e vijnë. Atëherë, unë isha një nga fëmijët e parë që kisha drejtuar emisione në televizion dhe kur unë ika nuk mund të mbahej e fshehtë në atë kohë dhe ky ishte skandali i shekullit në një farë mënyrë. Kështu që po, njerëzit ishin në një farë mënyre shumë kurjozë dhe shumë lexues, edhe sot e kësaj dite, pas nëntë librash, kur më shkruajnë mbeten ende të lidhur me Dashuri e Huaj” sepse në një farë mënyre kanë gjetur vetveten në përshkrimin e atyre viteve tona, se si ne jetonim. Mendoj që kjo ishte që i mbajti më shumë lidhur përveç faktit që ishte një lloj thashethemi pas asaj që kishte ndodhur, çfarë u bë me këtë njeri? Kush është ky njeri sot?

Rudina Xhunga: U përkthye. U kuptua si libër, erdhi njësoj si në shqip, pati atë bum në gjuhë të huaj?

Elvira Dones: Dashuri e huaj” erdhi në italisht dhe ka qenë suksesi i parë. U botua nga një shtëpi e vogël botuese, Besa”, që ka mbetur ende një shtëpi e vogël botuese. Në tregun italian eci shumë mirë sepse për ta ishte në një farë mënyre një vështrim i parë mbi se si kishte qenë Shqipëria e pak kohësh përpara nga ajo vrimë e zezë ku nuk dihej asgjë dhe Kadare kishte shkruar një herë që kur jepej moti tek lajmet as retë nuk kalonin nga Shqipëria, Shqipëria nuk jepej as në parashikimin e motit. Kështu që ai libër dha, mendoj, për publikun italian atë mënyrë në atë moment një vështrim të parë mbi Shqipërinë e atij momenti.

Rudina Xhunga: Nga Dashuri e huaj” e botuar nga Besa vijmë tek Luftë e vogël e përkorë” e botuar nga Enaudi me një parathënie të Roberto Savianos, e cila së fundi ka ardhur në shqip nga shtëpia botuese Dudaj, por po shoh diferencën e madhe të shtëpive botuese që do të thotë shumë sukses për ju në italisht.

Elvira Dones: Po. Dhe jam shumë e lumtur për këtë sepse ka ecur gjithmonë mbarë. Fati im i madh i parë ishte Feltrinelli dhe ajo përgjegjësja e narrativës së huaj në atë kohë në shtëpinë botuese Feltrinelli e cila quhet Monica Randi-Segre dhe kush më njihte mua atëherë. Yjet vishen kështu” ishte ai libër që më dha konsakracionin në Zvicër, Italia dhe pastaj në Francë por ishte në gjuhën shqipe. Kështu unë përktheva vet vetëm 30 faqe nga ai libër dhe pa njohur asnjë njeri tjetër i dërgova me postë duke shkruar e dashur zonjë / i dashur zotëri”, sepse nuk e dija se kujt do t’i binte në dorë, unë jam një shkrimtare shqiptare, italishtja ime nuk është perfekte, por nuk kam mënyrë tjetër se si të prezantohem tek ju, nëse mundeni hidhini një sy këtyre 30 faqeve. Dhe im shoq, që është shumë pak zviceran si mendje, por në të njëjtën kohë është zviceran, nuk mendonte se do funksiononte dhe më thoshte, ti je e çmendur, të paktën dërgoja një shtëpie të vogël botuese sepse Feltrinelli nuk ka për të të përfillur kurrë. Ai vazhdonte të më thoshte, bëje për mua, dërgoja shtëpisë së vogël botuese EO sepse ke më shumë shanse që të të marrë kjo shtëpi botuese se sa Feltrinelli. Kjo është një shtëpi botuese cilësore italiane, e vogël dhe unë ashtu bëra. Por në fund, ndodhi e kundërta, EO nuk m’u përgjigj kurrë, por saktësisht pas 10 ditësh që unë ia kisha dërguar Feltrinellit, më vjen një e-mail nga Monica Randi-Segre e cila më thotë, zonjë, unë i lexova 30 faqet, e duam atë libër dhe si do t’ia bëjmë, do vini ju në Milano apo të vijmë ne në Mendrisio ku unë jetoja dhe ku distanca midis Milanos dhe Mendrisios ishte 25 minuta në tren. Pa diskutim që shkova unë dhe qysh atëherë filloi bashkëpunimi dhe libri u përkthye i gjithi dhe ishte fat për mua që ajo grua pati atë lloj kuraje që të botonte në gjuhën italiane në ato momente një libër që nuk ishte i lehtë as për lexuesin dhe pata gjithashtu fatin që një lloj çmendurie e imja nuk më bënte të mendoja që Feltrinelli do ta refuzonte. Nuk e di pse, por ndoshta kur nisesh nga Shqipëria je më i uritur për të arritur, për t’i provuar gjërat dhe nuk ke çfarë humbet. Kështu që kam pasur fatin të kem gjithmonë shtëpi botuese që më kanë trajtuar mirë si Feltrinelli, apo Enaudi me të cilat bashkëpunoj ende.

Rudina Xhunga: Më pëlqeu shumë parathënia e Roberto Savianos dhe le ta themi, të vjen mirë kur figura të njohura shkruajnë për ty dhe kjo është gjithashtu shumë ngacmuese për reklamë.

Elvira Dones: Ishte shumë ngacmuese për reklamë dhe kjo ka ndodhur në mënyrën më të zakonshme dhe më të çuditshme që mund të ndodhte sepse kur në Itali doli libri Yjet nuk vishen kështu” me titullin Sole Bruciato” Roberto ishte student në atë kohë dhe përkon me vitet kur ai filloi punën mbi investigimin e Gomorrës. Ai është nga ata njerëz që i hanë librat dhe kur i ra në dorë ai tha, kush është kjo grua që arrin të shkruajë një libër të tillë sepse pa shumë përqasje brenda në mënyrën se si mafiet ose çdo lloj kriminaliteti zhvillohej. Kështu që për të kishte qenë një kuriozitet prej kohësh sepse pa në atë libër që ishte shkruar në formë letërsie, por që ishte investigim gazetaresk i mirëfilltë dhe pati një mënyrë përkimi për mënyrën se si punojmë. Për mua investigimi është gjithmonë një nga pikat më obsesive në libër edhe kur libri është thjesht letërsi dhe për Roberton mbetet e njëjta gjë. Kështu që meqë kishim të njëjtin agjent letrar, Roberto Santachiara, Saviano donte të më takonte për të diskutuar për librin, por edhe për të shkëmbyer disa gjëra për kriminalitetet shqiptar ku unë kisha dosjet e mia dhe ai të vetat. Unë në atë kohë po merresha me trafikun e organeve për televizionin zviceran, ndërsa ai po merrej me disa gjëra të tjera. Dhe Santachiara i thotë, për mua që sapo kisha mbaruar një libër për Kosovën dhe ai e kërkon ta lexojë dhe Roberto për jetën që bën, e ka mbajtur në çantë për kohë të tëra dhe ishte ai që pasi e kishte lexuar kishte kërkuar të bënte parathënien. Askush nuk mund t’ia impononte dhe askush nuk do t’ia kërkonte, por atij i kishte pëlqyer dhe për hir të Robertos i cili nuk arrinte të përfundonte së shkruari parathënien e librit, për kushtet e jetës që bën dhe aktivitetet që ka, u vonua dhe libri për 6 muaj, por ama ia vlejti.

Rudina Xhunga: Një moment që do doja të prekja në lidhje me librin Luftë e vogël e përkorë”, janë përdhunimet e grave kosovare. Në fakt, një nga momentet më të tmerrshme të një lufte janë përdhunimet. Personalisht më ka ndodhur të bëj një emision për përdhunimet e grave kosovare dhe kam parë përveç poshtërimit të përdhunimit, edhe poshtërimin e mosthënies. Ju e keni ndeshur diçka të ngjashme, gra që nuk duan të flasin, gati si një realitet që e mohojnë?

Elvira Dones: Ju e dini që kam pasur një përvojë shumë të madhe me viktimat duke filluar nga Yjet nuk vishen kështu” sepse kam intervistuar dhe takuar me qindra e qindra vajza shqiptare, dhe them pa ekzagjerim me qindra. Kur unë vendosa të ulesha ta shkruaja dhe se si ta shkruaja atë libër përballesha me shumë informacione, pasi ishte një investigim i gjatë prej 4 vjetësh, me intervista në të gjithë territorin italian, një pjesë të territorit zviceran, një pjesë të territorit francez, deri në Gjermani dhe natyrisht në një pjesë të Ballkanit, të gjitha viktimat kishin të njëjtat karakteristika. Në përgjithësi ndahen në dy grupe. Janë ato vajza, gra dhe burra, kur janë viktima, kanë një forcë të atillë që vendosin ta tregojnë me të gjitha hollësitë me mënyrën më shqeto pasi kështu u duket sikur nxjerrin një pjesë të madhe nga ajo traumë dhe kjo është gjëja më e dhimbshme për ta, por edhe më e lehtë. Kjo është një tipologji që unë kam parë sidomos tek gratë, në çfarëdo lloj situate të ketë qenë, në një përdhunim lufte apo prostitucioni. Dhe kategoria tjetër janë ato gra që tregojnë diçka sikur i ka ndodhur dikujt tjetër dhe jo atyre vet. Një hollësi që më ka mbetur në mendje gjatë hulumtimeve të mia të gjata për Luftë e vogël e përkorë, ishte rasti i një vajze në një fshat të Gjakovës ku më çuan operatoret sociale dhe mikeshat e mia kosovare pa të cilat ky libër nuk do ishte bërë. Nuk do ta harroj kurrë atë natë shkurti ku bënte një i ftohtë ashtu siç bën vetëm në Kosovë dhe ishte një fshat i tërë ku të gjitha ato gra ishin përdhunuar për tre ditë e tre net në një hangar. Ato gra erdhën në atë dhomë dhe e dinin për çfarë do flisnim, sepse gratë që më çuan në atë fshat, psikologët, operatorja sociale iu kishin treguar për mua dhe gjëja më e dhimbshme ishte që ato gra që folën për katër, pesë orë, flisnin në vetën e tretë, sikur ajo që kishte ndodhur nuk u kish ndodhur atyre apo në fshatin e tyre dhe pas gjithë atyre orëve ulur duke treguar, unë i thosha vetes që nuk duhej të qaja para tyre sepse me ato që kishin kaluar unë nuk mund të shkrihesha para tyre. Për mua ka qenë jashtëzakonisht e rëndë, ashtu siç është e rëndë për çdo grua, por sidomos në ato momente unë duhej ta mbaja dinjitetin që t’ua lija atyre dhimbjen dhe të drejtën ta tregonin ashtu siç donin. Por ama në fund, kur mbaroi e gjithë kjo, dhe një grua më tha, mos mendoni që kjo na ka ndodhur neve, më vjen keq që ju tronditëm por falë Zotit kjo nuk na ka ndodhur neve. Edhe pse kanë kaluar kaq vite edhe sot e kësaj dite është një nga gjërat që më shumë më dhemb sepse ajo grua e dinte shumë mirë që po fliste për veten e saj dhe të gjitha gratë e tjera e dinin që kishin folur për veten e tyre, por nuk patën guximin të thoshin që ishin ato.

Rudina Xhunga: Keni menduar ndonjëherë që në tranzicionin e këtyre viteve si gratë në Shqipëri ashtu edhe gratë në Kosovë, me luftërat, krimet, e kanë përjetuar dhe provuar më shumë se sa burrat?

Elvira Dones: Absolutisht që po. Unë kur shkrova librin vendosa, ishte zgjedhje e imja që të shkruaja se çfarë ndodh në tokën mëmë kur bombat bien nga sipër. Luftërat sot kanë ndryshuar nga luftërat e njëhershme jo vetëm se luftërat sot janë televizive, mediatike por edhe sepse luftërat sot janë moderne, e merr vesh edhe nga telefoni. Kosovarët ishin të ngujuar, ata që nuk ikën dhe nëpërmjet televizorit merrnin vesh se çfarë po ndodhte në tokën e tyre. Domethënë, luftërat moderne janë krejt të ndryshme nga luftërat e dikurshme. Nuk doja të merresha me UÇK-në sepse do ishte libër ndryshe. Për mua ishte e rëndësishme çfarë kishte ndodhur mbi tokën tonë dhe çfarë çmimi ishte paguar dhe se sa e vështirë do të jetë akoma për shoqërinë kosovare të ngrihet në këmbë psikologjikisht sepse psikika e shkatërruar e familjes ku vërtetë burrat luftonin, por gratë mbajtën në kurriz të gjitha pasojat e asaj lufte. Prandaj unë vendosa të qëndroj tek gratë, jo sepse nuk respektova luftën e burrave, absolutisht, por burrat e bënë luftën e tyre, u bënë ministra, politikanë. Jo se gratë kosovare sot nuk po ecin përpara, por problemet tona të emancipimit si në Shqipëri ashtu dhe në Kosovë janë ende të ulëta.

Rudina Xhunga: Po ato gratë e trotuareve morën çmim ndonjëherë?

Elvira Dones: Po, ai libër ka marrë një çmim letrar të madh në Itali po ashtu dhe dokumentari mori tre çmime.

Rudina Xhunga: Pra, kaq shumë informacione kishit dhe kaq shumë dëshirë për të treguar sa keni pasur dokumentarë, libër. Domethënë, kishit nevojë t’i tregonit të gjitha?

Elvira Dones: Jo Rudina. Pak a shumë gjërat rrodhën vetë. Madje t’ju them të drejtën unë isha egoiste në një farë momenti. Kur erdhi momenti për të shkruar Yjet nuk vishen kështu” unë kisha ende dhimbjet e mia përbrenda, kisha marrë djalin në Zvicër, kisha lindur vajzën, pra isha nënë e lumtur në atë kohë, kishte dalë libri Dashuri e Huaj dhe e kisha shfryrë veten nga ajo gjë dhe mund të merresha me letërsi për hir të letërsisë. Por më pas, në adresën time në Zvicër më vjen letër e një nëne shqiptare, shkruar në mënyrën më naive dhe të dëshpëruar, e cila më tregon se si para 6 muajsh i kishin rrëmbyer vajzën 17-vjeçare dhe bashkë me letrën më kishte futur një foto të saj dhe me dëshpërimin e një nëne me shkruan: kjo është vajza ime, quhet …, nuk mund ta them, ti je një njeri i njohur dhe e rëndësishme atje jashtë, ju lutëm më gjeni vajzën. Si mundesh të ndalesh para diçkaje të tillë?! Kështu që gjithë ajo që unë kisha filluar të prisja nga gazetat italiane sepse në atë kohë filloi të flitej shumë në Itali, dhe nuk kishte ditë që të mos ishin në titujt qendrorë të gazetave, unë kisha filluar t’i prisja ato lajme nga gazetat dhe të krijoja dosjen time, por pa menduar se do ta shkruaja atë libër. Po si mundesh përpara një nëne që të thotë më ndihmo që të gjej vajzën time? Kështu, nga ai moment e sipër unë e mora seriozisht këtë gjë. Fillova të hulumtoj dhe ka qenë një dhimbje e madhe sepse kur mbaroja punën e hulumtimit, kthehesha në shtëpi të gatuaja, kthehesha në Elvirën nënë, bashkëshorte. Por siç e thashë, ishte e vështirë sepse ndërkohë ti sapo kishe dalë nga një traumë, sapo kishe takuar një vajzë e cila të kishte treguar jetën e saj, e cila e kishte trupin të mbushur me djegie cigaresh, apo e cila të tregonte barkun ku kishte të shkruar sei una putana” me djegiet me cigare. Kështu kjo m’u kthye në një detyrë.

Rudina Xhunga: Elvira, ku janë ato gra sot? Të qëllon të mendosh kur shikon ndërtesa të bukura në Tiranë apo Berat apo Fier?

Elvira Dones: Ku janë ato gra? Ne mund të bëjmë 10 emisione për këtë. Unë kam mbetur në kontakt me disa prej tyre, kemi mbetur mikesha. Njëra prej tyre që mua më dhemb më shumë nga të tëra, që nuk e ka marrë veten edhe sot e kësaj dite dhe nuk do ta marrë veten kurrë, jeton në Romë me emër të ndryshuar dhe me një punë normale. Por ajo grua nuk ka për të dashuruar kurrë një njeri. Ajo vajzë e re atëherë, sot duket më e vjetër se unë në moshë dhe unë sa herë që shkoj në Romë kaloj një ditë me të, por në fund të ditës kam pirë një shishe verë nga tronditja sepse mendoja se kisha ndihmuar të dilte nga rruga nëpërmjet gjithë autoriteteve italiane të cilët e ndihmuan atë. Kjo grua pati kurajën ta denonconte trafikantin e saj i cili në atë kohë ishte bërë një nga trafikantët më të mëdhenj të armëve, i cili kishte një avokat të fuqishëm pasi ishte bërë i pasur dhe i shpëtoi burgut e u largua, por sot e kësaj dite atë e kanë vrarë. Unë mund të të tregoj shtëpitë që janë ndërtuar me gjakun e këtyre vajzave në Divjakë. Është një tjetër vajzë që unë e kam në dokumentar. Nuk e kisha njohur në kohën që shkruaja librin, një vajzë e vogël farë, 1 metër e 45 centimetra, me një kuraje të jashtëzakonshme sot është e adhuruar nga gjithë qendra shëndetësore ku ajo punon dhe është menaxhere e të gjithë infermiereve. Ajo pati guximin të dilte vet. Historia e saj ishte histori fitoreje dhe ajo grua sot, pasi është e martuar e ka dy fëmijë, nuk pranoi kurrë të krijonte një marrëdhënie me këtë djalë italian me të cilin u dashurua pa i treguar se cila ishte historia e saj e vërtetë. Ajo i la atij 6 muaj kohë të mendohej pasi donte të krijonte një marrëdhënie nga këndvështrimi që unë jam kjo që jam, dhe ti nuk mund të më duash pa pranuar historinë time.

Rudina Xhunga: Ndërkohë që flasim, një film për librin Hana” është duke u realizuar…

Elvira Dones: Po, dhe jam shumë e lumtur. Më shumë për regjisoren Laura Bispuri. Ky do jetë filmi i saj i parë me metrazh të gjatë. Është regjisore e cila ka fituar shumë çmime me filmat e saj të parë që janë filma me metrazh të shkurtër. Ajo u dashurua me librin dhe mua më pëlqen mënyra se si ajo filmon, ndjeshmëria e saj femërore etj. Unë nuk kam dorë në skenar, por kemi jemi shkëmbyer gjithmonë për detaje të cilat atë mund ta ndihmojnë për filmin. Ajo vjen shpesh në Shqipëri, pothuajse çdo 2-3 muaj dhe filmi është një bashkëprodhim italiano- francez, shqiptaro-kosovar, ka një producente shqiptare që është Sabina Kodra. Shtëpia prodhuese bazë është shtëpia e Gabrielle Salvatores.

Rudina Xhunga: Po flasim për filma me librat tuaj. Po filmat tuaj, ato që ju prodhoni sepse është një botë komplet tjetër ajo e fjalës nga ajo e imazhit?! Ku gjendeni më mirë?

Elvira Dones: Në të dyja terrenet ndjehem shumë mirë sepse për mua janë komplementare. Unë atë që e kam frikë dhe i druhemi është që shkrimtari me kalimin e kohës mund të bëhet akoma më i mirë si shkrimtar sepse perfeksionon shprehjen, por mund t’i përthahet letërsia dhe unë i druhem shumë kësaj kështu që bërja e dokumentarëve televizivë për mua është jashtëzakonisht e rëndësishme sepse më mban gjithmonë të pasur atë gjakun e shpirtit që është bota dhe në anën tjetër letërsia do më përthahej. Dhe për natyrën time, nuk e di se si ndodhi, jam marrë gjithmonë me tema të angazhuara. Fillova me Shqipërinë ku kam bërë 4 dokumentarë të gjatë, tema të tjera sociale si dënimi me vdekje e cila mori çmimin si dokumentari më i mirë në Baltimore Festival në Amerikë. Pra, është e rëndësishme t’i ekuilibrosh të gjitha ato interesa që ke brenda vetes dhe kur unë marr kamerën në krahë dhe shkoj për të filmuar është jashtëzakonisht lodhëse, por njëkohësisht për mua është material jetësor i domosdoshëm.

Rudina Xhunga: Është e rëndësishme për ju fakti që burri juaj është shoku juaj, bashkëpunëtori juaj me të cilin nuk ndani vetëm jetën, por edhe punën?

Elvira Dones: Nuk do kishte funksionuar ndryshe martesa dhe puna sepse midis dy personave me karaktere të forta dhe të plotësuar nga ana e karrierës nuk është e lehtë t’i kombinosh gjërat. Kur ikën njëri, kush do mbetet me fëmijët dhe për ne ka qenë gjithmonë problem. Tani që fëmijët po rriten, edhe ne kemi rifilluar të punojmë bashkë. Megjithatë, raporti ynë ka funksionuar më tepër pasi secili ka hapësirën e tij, edhe kur punojmë bashkë, përndryshe marrëdhënia do bëhej shumë e ngushtë, një marrëdhënie që të mbyll e të merr frymën. Ne e kemi gjetur këtë lloj ekuilibri dhe prandaj gjërat kanë funksionuar me ne.

Rudina Xhunga: E nisëm këtë intervistë duke kujtuar se libri ishte një terapi. Po të rikthemi, në emër të jetë që ju po bëni, në emër të djalit që është martuar, në emër të vajzës që është rritur, në emër të gjithë jetës që gjetët, a ia vlejti që latë jetën në Shqipëri në 30 sekonda?

Elvira Dones: Po. Në termin e asaj që i ndodhi tim biri, jo por në kuptimin e asaj që unë arrita të rindërtoj, jo vetëm unë por edhe im shoq që u bë i ati i dytë. Im bir u ndodh pastaj në pozicionin e privilegjuar të ketë dy baballarë, të ketë nënën, motrën. Them se ia vlejti sepse ka qenë një udhëtim jashtëzakonisht i vështirë, shumë angazhues por i pasur sepse më ka lejuar të jetoj në një shumëfaqshmëri gjërash dhe për këtë nuk kam se si të mos i jem mirënjohëse jetës.

Me Luan Ramën

Në pjesën e tretë, Shqipi i kësaj të hëne solli një intervistë me ish-ambasadorin, përkthyesin dhe shkrimtarin Luan Rama.

Rudina Xhunga: Ju keni botuar më shumë se 20 libra, keni jetuar më shumë se 20 vite në Paris. Çfarë mund të thoni për librin Santa Quaranta”, një libër tepër i këndshëm për t’u lexuar dhe personazhi i saj, Isadora Duncan?

Luan Rama: Në fakt, edhe unë kur u njoha me jetën e kësaj balerine të famshme e konsideruar në vitet ’20 si gruaja më e bukur e botës, ishte një amerikane e cila zbarkoi në Paris dhe e frymëzuar nga vallet antike ajo kërcente në teatrot pariziene zbathur dancin grek të lashtë, e frymëzuar gjithmonë me mitologjinë greke. Vinte nga një familje shumë e njohur. Vëllai i saj, Raymond Duncan ishte një intelektual shumë i fuqishëm i cili jetonte në Paris, ku u transferua e gjithë familja. Mirëpo Isadora Duncan pati një problem, ajo humbi dy fëmijë dhe tentoi të vriste veten, por i vëllai i tha se njihte një vend dhe se do ta çonte atje që të shpëtonte nga ideja e vetëvrasjes. E mori dhe e solli atë në Shqipëri. Ky fakt, mua më habiti dhe menjëherë fillova të hulumtoj jetën e saj. Ajo kishte shkruar një libër, Jeta Ime, dhe shkruante për Sarandën ku kishte jetuar 6 muaj. Në atë kohë, Shqipëria ishte mjaft e turbullt, koha pas pavarësisë dhe koha e luftërave ballkanike, pas luftës turko-greke, dhe kishte shumë refugjatë në këtë periudhë dhe Saranda ishte e mbushur me refugjatë dhe mjerim të tejskajshëm. Isadora Duncan, kur zbarkoi në Sarandë, pa realisht se ç’është jeta dhe menjëherë me vëllanë e saj, patën një ide të shkëlqyer. Ato ndërtuan një tezgjah të madh ku gratë sarandjote punonin qilima dhe sixhade të cilat i shisnin në Londër dhe me paratë që fituan hapën një furrë, ndihmuan njerëzit. Kështu ajo filloi një jetë krejt tjetër dhe ikja e saj nga Saranda u pa me dhimbje nga shqiptarët.

Rudina Xhunga: Por Isadora shpëtoi ndërkaq…

Luan Rama: Ajo shpëtoi sepse jeta dhe kontaktet me njerëzit, vallet popullore atje e ngacmuan, deti dhe gjithçka tjetër i zgjuan dëshirën për jetën, i zgjuan lëvizjet e dacit pasi ajo kërcente atje buzë detit dhe menjëherë sapo u kthye në Paris filloi përsëri karrierën e saj të mrekullueshme artistike.

Rudina Xhunga: Tek e cila ndikoi edhe Saranda…

Luan Rama: Sigurisht, prandaj edhe unë u frymëzova nga kjo gjë dhe thashë me vete që duhet të shkruaj një roman për të, një roman të jetës së saj 6 muaj në Sarandë.

Rudina Xhunga: Leon Rey, në librin Gurët filluan të flasin”, është një tjetër figurë e jashtëzakonshme.

Luan Rama: Po, Leon Rey në fakt është një personazh i njohur. Përpara kisha shkruar disa shkrime për të, e njihja familjen e tij, djalin dhe vajzën e tij, kisha shkuar në shtëpinë e tij të lindjes, domethënë ishte një personazh që u bë mjaft i njohur për mua. Leon Rey erdhi në vitin 1923 bashkë me një senator francez dhe ishin ata që hapën misionin e parë arkeologjik franko-shqiptar në Shqipëri dhe ai bëri kërkime arkeologjike për 16 vite. Ato ishin kërkime apasionante, zbuloi shtatore, statuja të antikitetit mirëpo Apolonia ishte, në atë kohë që ka zbarkuar Leon Rey, një kodrinë e mbuluar me shkurre sepse Apolonia që në shekullin e 4 pas erës së re pati një tërmet, qyteti i shpopullua sepse njerëzit ikën, rrjedha e lumit Vjosa ndryshoi, Apolonia në kohën antike kishte një port të madh, por më pas nuk funksiononte më, kështu që u braktis. Dhe aty u ndërtua një kishë, që është Manastiri i Shën Mërisë i cili ka dhe një afresk me Andronikun e II-të bizantin dhe si të thuash, gjithë këtë lëndë të pasur dhe interesante e botova një herë në shqip dhe më pas bëra një botim tjetër në Francë me një shtëpi botuese franceze.

Rudina Xhunga: Si e mbylli karrierën Leon Rey?

Luan Rama: Në fakt është shumë interesante sepse Leon Rey e pa me shumë dhimbje Shqipërinë. Kur Shqipëria u pushtua ai shkruante letra për të nxitur qeverinë franceze, donte të protestonte dhe ishte në manifestimet e para që u bënë në Francë kundër pushtimit fashist. Po kështu, ai tentoi disa herë të vinte më pas në Shqipëri, por fashizmi italian nuk e la dhe pas luftës ai pati shpresë se do të kthehej. Dhe vërtetë, Ministri i Jashtëm francez e thirri, i dha letra kredenciale për qeverinë shqiptare sepse e pa Rey-n si një personazh që njihej nga popullata shqiptare dhe e konsideroi si ndërmjetës fillestar për rifillimin e kontakteve diplomatike me Shqipërinë. Por kur Rey mbërriti në Shqipëri, nuk e pranuan. I thonë, çuditërisht, që epoka e misionit arkeologjik ka marrë fund dhe se kishte ardhur një regjim i ri. Ai iku me shumë dhimbje dhe kur po kthehej për në Francë i tha pilotit, pasi kishte ardhur me një avion ushtarak, unë dua të shoh edhe një herë Apoloninë, ktheje avionin që të shoh qytetin tim të dashur Apoloninë. Piloti ia plotësoi dëshirën dhe ai pa shtëpinë e tij, me çati të bombarduar, pa dhe njerëz që shihnin avionin dhe ai i përshëndeste, por nuk e dinte nëse ata e kuptonin që ishte pikërisht frëngu, siç e quanin fshatarët.

Rudina Xhunga: Në fakt, ka shumë dashuri tek njerëzit që ju zgjidhni të tregoni pra, janë njerëz që na kanë dashur vërtetë. Po ju, kur shkruani librin për ta, përveç investigimit, keni po atë dashuri, po pasion, kënaqësi që siç i njihni ju këta njerëz, ti bëni të njihen edhe tek të tjerët?

Luan Rama: Sigurisht, ata më japin në fakt një kënaqësi të veçantë. Unë kam botuar libër për Jean Cocteau ose për personalitete të tjera por gjithmonë jeta e tyre dhe fakte të tjera më kanë tërhequr. Për shembull, Faik Konica ka letra me Isadora Duncan, po kështu me Jean Cocteau një poet, shkrimtar, dramaturg i madh, pra njerëz që kanë lënë gjurmë dhe kur hyn në botën e tyre kanë vërtetë një interes të jashtëzakonshëm. Këtu kam përkthyer edhe një dramë të Jean Cocteau që është një dramë e një femre të braktisur, që është një mrekulli dhe është luajtur nga aktoret më të mëdha të teatrit botëror dhe shpresoj që kjo pjesë teatrale të luhet edhe në Shqipëri.

Rudina Xhunga: Tre piktorë, tre pikëtakime me ngjyrat. Tre në tre librat tuaj, Abedin Dino, Omer Kaleshi dhe Valdet Ahmeti. E nisim me Abedin Dinon…

Luan Rama: Bota e pikturës më ka tërhequr shumë, madje kur kam qenë në kinostudio, miqtë e mi më të afërt ishin piktorët, kam një ndjesi të veçantë për pikturën dhe poezinë. Ashtu siç kam punuar për këta piktorë, edhe për poezinë botova një libër para një viti për Arthur Rimbaud. Ishte poezia që më çoi tek ky poet i madh botëror. Por të rikthehemi tek tre piktorët. Kur kam shkuar në Paris në 1991, takova Abedin Dinon. Abedini ishte nipi i Abedin pashë Dinos, një prej figurave të rilindjes shqiptare i cili luajti një rol shumë të madh për mbrojtjen e Shqipërisë nga cungimet që po bëheshin në atë kohë dhe ky ishte një artist, një avangardist, i cili në vitet ’30 kishte qenë në Francë, pastaj në kohën e regjimit ushtarak u kthye me kërcënime por vinte nga një familje e madhe. Madje kisha gjetur një fotografi të Abedin Dinos veshur me kostumin tradicional çam, pasi familja Dino ishte nga Camëria. Vëllai i Abedinit ishte Arif Dino, një poet shumë i madh. Yasar Kemal për shembull, ka thënë që ishte Arif Dino që më futi mua në rrugën e letërsisë. Ai shkruante direkt në frëngjisht, si Guillaume Apollinaire, me kaligram. Pra, ishte një poet shumë i madh dhe njeri i thjeshte por jeta e tij ishte kaq e shkurtër sa shumë pak gjëra mbetën prej punës së tij. Megjithatë, unë kam përkthyer disa poezi të Arif Dinos dhe i kam botuar në shtypin shqiptar. Vëllai tjetër ishte Ali Dino, një piktor tjetër i madh i cili ishte kryetar i shoqatës së i karikaturistëve të Greqisë, pasi atje jetonte në Prevezë por ishte një figurë shumë e njohur. Po kështu, vëllai tjetër, që jetonte në Zvicër, ishte ndër mësuesit më të mëdhenj të kërcimit modern pra, ishte një familje shumë e përparuar. Nëna e tyre, Lejla Dino, ishte një grua që kishte korrespondencë me gruan e presidentit Ëilson dhe shkruante me të për çështjen shqiptare. Dua të them, shiko çfarë familje shqiptare ishte familja Dino. Omer Kaleshi, kur ka ardhur për herë të parë në Paris, trokiti tek dera e Abedin Dinos dhe ishte Abedini ai q1ë e ndihmoi të integrohej në shoqërinë franceze. Omeri është një figurë mjaft interesante i cili jeton vetëm pasi gjithë jetën e tij ia ka kushtuar pikturës dhe thotë që nuk jam martuar se po të martohesha nuk do ta bëja dot pikturën. Ai është një njeri i mrekullueshëm, një humanist, një ballkanist i cili i do të gjithë fetë, i respekton dhe i nderon ato. Për shembull, në shtëpinë e tij ka artin oriental, ka ikona, pra është një galaksi e gjerë brenda një njeriu i cili jeton me portretin, me kokat, me fytyrën njerëzore, me deshifrimin e njeriut.

Rudina Xhunga: Dhe më pas, brezi i fundit i ngjyrave është Valdeti.

Luan Rama: Valdeti është një personazh mjaft interesant, shumë i kultivuar, shumë i shkolluar, ai ka përfunduar Akademinë e Arteve në Holandë. Valdetin e kam takuar pikërisht në kohën që kam takuar edhe Omer Kaleshin. Ai është një piktor shumë modern, i ndikuar nga Becken dhe dramën kosovare ai e ka dhënë me nota mjaft tragjike shumë bukur, shumë ekspresive. Ai kishte një cikël. Unë kam bërë disa libra për pikturën e tij por libri që bëra ishte me një cikël që ai bëri me temën e mundimit dhe aty gjeje ekzilin e tij, sepse ai ishte një njeri që gjatë studimeve në Universitetin e Kosovës, ndiqej nga policia dhe emri i tij i vërtetë është Valdet Kuçi, por për shkak të kërkimit të tij u detyrua ta ndryshonte emrin, të arratisej etj., prandaj them që jeta e tij kaloi në ekzil. Ai është një piktor mjaft i rafinuar, me një finesë të jashtëzakonshme, me nje kolorit të pasur.

Rudina Xhunga: Valdeti e kaloi në ekzil ndërsa juve duke shkruar. Nga e gjeni gjithë këtë ngacmim, gjithë këtë dëshirë dhe gjithë këtë kohë?!

Luan Rama: Unë këtë vit jam mësim në Institutin e Qytetërimeve Orientale në Paris, gjeopolitikë, historinë e Shqipërisë, jap edhe një lëndë për master që është midis traditës dhe modernitetit, por ajo që më tërheq më shumë është të shkruarit, kërkimi, biblioteka kombëtarë franceze. Aty, aktualisht, po punoj për një libër për emigracionin shqiptar në Francë mirëpo gjithmonë një libër kërkon një hulumtim, kërkon të lexosh libra të vjetër, kërkon kohë. Për shembull, libri Bujtës të largët”, është një libër për të cilin kam harxhuar shumë kohë sepse është një libër për të gjithë udhëtarët francezë që kanë kaluar në Shqipëri gjatë shekullit të XIX-të. Ata ishin konsuj, gjeografë, historinë, gjeologë, arkeologë, kartografë pra, njerëz që e kanë parë Shqipërinë dhe e kanë parë me shumë simpati. Për shembull, ishim në një Konferencë të Institutit të Trashëgimisë Çame dhe po flisja për një historian francez i cili në 1840 ai bëri një udhëtim në Shqipëri dhe i kish bërë shumë përshtypje vjetërsia e kulturës shqiptare. Një tjetër historian i famshëm është Albert Dumont i cili thotë që shqiptarët janë raca më e vjetër e Evropës dhe kjo nuk është një thënie dosido por e bazuar në argumente dhe bën përqasje midis botës homerike dhe botës shqiptare.

Rudina Xhunga: Pra, flasim për udhëtarë që kanë ardhur gjatë shekullit të XIX-të. Keni mbledhur dorëshkrimet e tyre. Sa kanë qenë ato?

Luan Rama: Unë kam mbledhur gjithçka që ato kanë shkruar por nuk mund t’i vija të gjitha dhe kam nxjerrë thelbin por qëllimi im ishte të tregoja këtu se cilët ishin këta njerëz, çfarë ishin, si vinin në Shqipëri, pse vinin.

Rudina Xhunga: Pse vinin në fakt?

Luan Rama: Në atë kohë, fillimi i 1800-ës, ngjarjet që u zhvilluan në Greqi, ngjarjet e Ali Pashë Tepelenës etj., pikërisht në këtë kohë pati një lëvizje shumë të madhë të historianëve, të gjeografëve, piktorëve te cilët kërkonin të takonin Ali Pashën. Pra, pikërisht rrugën që ndiqnin drejt Janinës e kalonin nga Shqipëria dhe në këto udhëtime ka përshkrime të mrekullueshme për Beratin, Elbasanin, Shkodrën, Lezhën dhe aty shikon se çfarë ka qenë Shqipëria vërtetë në atë kohë.

Rudina Xhunga: Po njeriu që zbuloi kodikët e Beratit?

Luan Rama: Pierre Batiffol ishte një prift, arkeolog, epigrafist, një personalitet shumë i madh. Ai ishte marrë me historinë e krishterimit, doktrinat kristiane, dhe kish marrë vesh nga një profesor i tij që ekzistonin dy kodikë të famshëm në Berat dhe kërkoi që Ministria e Arsimit francez ta ndihmojë sepse duheshin para për të bërë udhëtimin. U nis dhe erdhi në Korfuz, nga Korfuzi shkoi në Vlorë. Atje mori një karrocë me kuaj dhe shkoi në Berat. Ai e përshkruan të gjithë këtë udhëtim dhe është shumë interesant takimi i tij me Mitropolitin e Beratit i cili fillimisht nuk donte t’ia tregonte kodikët dhe pas insistimit të Batiffol, vetëm ditën e fundit e lejoi që ti shikonte kodikët dhe këto ishin kodikët Beratinus 1 dhe Beratinus 2 ashtu siç i ka emërtuar ai më vonë dhe që ishin të mrekullueshëm. Sigurisht që nuk ishin kodikë të bërë në Shqipëri sepse në Shqipëri nuk kishte ekzistuar as skriptorja por janë shkruar në Antioch dhe në skriptore të tjera të Evropës në atë kohë. Ato ishin një pasuri shumë e madhe që gjendeshin në Shqipëri dhe këtë e tregoi më vonë gjithë trashëgimi i tyre, si u ruajtën, si u fshehën, si u gjetën derisa sot, para disa vitesh, ato u regjistruan në programin e kujtesës së botës, UNESCO-s, një program mjaft i fuqishëm ku regjistrohen vlerat më të mëdha të njerëzimit. Ne kemi dy kodikë që hyjnë në vlerat e njerëzimit.

Rudina Xhunga: Sinonim i punës tuaj është libri juaj me titull Një urë mes dy brigjeve” sepse në fakt ju me punën tuaj jeni bërë si një urë midis dy brigjeve.

Luan Rama: Në fakt unë jam i dashuruar me Shqipërinë dhe Francën, unë jetoj në këtë udhëtim të përjetshëm. Jo vetëm unë, por të gjithë shqiptarët që jetojnë në Francë janë një urë midis këtyre dy brigjeve. Për ta deshifruar këtë gjë, për të gjetur të gjithë pikëtakimet është mirë. Tani që punova për emigracionin shqiptar në Francë, një emigracion shumë i vjetër, pas asaj në Greqi dhe Italinë e jugut, por edhe në Francë qysh në kohën e mbretit Charles VIII, Luigji XII, Francis I. Së fundi kam gjetur një emblemë heraldike të një shqiptari i cili ishte fisnikëruar nga mbreti francez për shërbimet e tij në Francë. Po kështu ishte Mërkur Bue Shpata, një nga heronjtë e mëdhenj të luftërave të Italisë i cili mori pjesë në shumë luftëra nën flamurin e Francës dhe i cili është pritur me ceremoni të jashtëzakonshme nga mbretërit e Francës.

Rudina Xhunga: Pra, përveçse jeni i dashuruar me histori të tilla, ndjeheni mirë kur i ndani ato, nuk bëhet fjalë për histori që doni ti mësoni e ti mbani për vete.

Luan Rama: Jo, kam dëshirë ti ndaj dhe prandaj shpesh shkruaj artikuj. Së fundi kam botuar një shkrim për Louis Dupré i cili ishte piktor i cili një ditë ishte në Romë, gjeti atje dy anglezë dhe me to shkoi për një udhëtim në Greqi. U nisën dhe mbërrijnë tek Ali Pasha dhe ne e njohim Ali Pashën nga një portret i tij në një barkë. Mirëpo nuk e dimë pse ky portret dhe se kush e bëri. Dupre tregon në një libër të botuar në 1821 gjithë këtë udhëtim dhe mënyrën sesi ai e pikturoi Ali Pashën. Dupre ishte me një gjeneral anglez i cili i thotë Ali Pashës nëse mund ti bënte një portret. Ali Pasha qeshi dhe gjenerali e kuptoi që nuk donte të pikturohej. Dhe Louis Dupre tregon sesi një ditë, kur Ali Pasha i merr për gjah, në një skenë gjahu të jashtëzakonshme pasi Ali Pasha kishte vënë 500 ushtarë të tij për të trembur shpendët që ai dhe miqtë e tij të gjuanin, dhe pikërisht në momentin që varka e Ali Pashës ishte afër me varkën e Dupres-së, ai e bën këtë portret.

Rudina Xhunga: Po Jani nga Morea?

Luan Rama: Jani nga Morea ose siç quhej në Francë Jean Moreas ishte një arvanitas, një nga dy familjet arvanitase që i dhanë shumë revolucionit grek, dhe ju e dini shumë mirë rolin e shqiptarëve në revolucionin grek me heronj si Marko Boçari, Bubulina etj., dhe Tombazi ishin nga nëna dhe Papadiamanti nga babai. Jani ishte si njësoj si Oscar Ëilde i cili zbarkoi në Paris, babai i tij shkruante poezi ishte bërë studimet në Munih dhe ishte një poet i cili ishte aq i zgjuar sa u bë poeti që shkruante më mirë në gjuhën frënge, më mirë se vet francezët dhe aq sa kur botoheshin librat e tij korrektorët nuk arrinin dot të gjenin një gabim. Ky njeri themeloi shkollën e simbolizmit francez domethënë, ai doli me pamfletin e tij të famshëm i cili referohet nga të gjithë kritikët e letërsisë franceze dhe botoi shumë libra. Ishte një njeri i cili la gjurmë të mëdha dhe kur unë u nisa të shkruaj për të më ngacmuan dy shkrime të Guillaume Apollinaire i cili ishte nxënës i tij. Ai thoshte nuk ka poet më të madh se Jani nga Morea. Ai thotë gjithashtu që ai është shqiptar i cili ka një sënduk ku ka dokumentet e familjes dhe unë i them, shkruaj historinë e familjes tënde dhe ai përgjigjet, po do ta shkruaj një ditë. Mirëpo ai vdiq herët kështu që nuk arriti ta shkruajë, në 1910.

Rudina Xhunga: Kam gjithashtu një libër tuajin i cili është personal dhe ia dhuroni vetëm miqve. Është një libër me letrat tuaja të dashurisë për bashkëshorten.

Luan Rama: Në fakt ideja lindi pasi ishte 35 vjetori i njohjes tonë dhe mendova, çfarë dhurate ti bëj, mund ti blija diçka. Por mendova që gjëja më e bukur ishte të bëja një libër ku përzgjodha disa letra që i kisha shkruar nga anë të ndryshme të botës ku kam qenë me shërbime të ndryshme, sidomos me frankofoninë. Kështu, pa i thënë gjë, i mora letrat, i botova të gjitha në një libër dhe atë ditë që ishte 35 vjetori, në vend që ti dhuroja një byzylyk apo diçka tjetër, i dhurova një libër me letrat e mia.

Top Channel