Opinion nga Alda Bardhyli: Martin Camaj Zëri i përbrendshëm i një letërsie në mërgim

Të flasësh për Martin Camajn, do të thotë të ndalesh para një figure që përfaqëson një nga nyjet më të ndërlikuara dhe njëkohësisht më fisnike të letërsisë shqipe të shekullit XX: shkrimtari modern në mërgim, poeti i brendësive metafizike, dhe ndërmjetësi mes traditës dhe modernes. Më 21 korrik shënjohet 100 vjetori i tij i lindjes. Camaj nuk bëri letërsi politike, por bëri letërsi si qëndresë, ku fjala ruhet, pastrohet, thellohet.

Në një kohë kur gjuha letrare në Shqipëri ishte e politizuar dhe e kontrolluar, ai e përdor gegërishten si akt simbolik te ruajtjes së trashëgimisë, dhe letërsinë si një hapësirë të lirë ku njeriu mund të qëndrojë si qenie menduese dhe ndjesore, përtej ideologjisë.

Impakti i prozës së Martin Camajt qëndron në faktin se ajo nuk reagon drejtpërdrejt ndaj regjimit, por zhbiron më thellë, duke eksploruar pasojat psikologjike, shpirtërore dhe kulturore të dhunës, të mërgimit dhe të ndarjes. Proza e tij është një rrëfim i mungesës, një poezi e heshtur, një testament i njeriut që kërkon të kuptojë veten në një botë të humbur.

Camaj na lë një letërsi që nuk klith, por hesht thellë, nuk akuzon, por pasqyron, dhe pikërisht për këtë, ajo mbetet një nga format më të pastra të qëndresës së mendjes dhe shpirtit shqiptar në mërgim.
Kontributet të tij të jashtëzakonshme në letërsinë dhe gjuhësinë shqiptare, ende nuk e kane marrë njohjen e merituar në hapësirën publike dhe akademike shqiptare. Kjo për shumë arsye historike, politike dhe kulturore.

I lindur në Temal të Dukagjinit në vitin 1925, Camaj u formua intelektualisht në Shqipëri, por u shpreh kryesisht jashtë saj. Rrugëtimi i tij përmes Italisë dhe më pas në Gjermani nuk ishte thjesht një udhëtim gjeografik, por një udhëtim shpirtëror që ndikoi thellësisht në formimin e tij si poet dhe si njeri i letrave. Letërsia e tij, përkundër distancës fizike nga atdheu, ruan një afri të thellë me tokën, gjuhën dhe mitin shqiptar.

Letërsia e Martin Camajt karakterizohet nga simbolizmi i ngjeshur, struktura eksperimentale dhe një gjuhë poetike e përpunuar me kujdes filigranor. Qysh në përmbledhjet e para si “Nji fyell ndër male” (1953), ai vë në qendër fshatin, natyrën dhe shpirtin e njeriut shqiptar – por gjithmonë në një dimension të brendshëm, të reflektuar përmes metaforave dhe figurave që e largojnë nga realizmi klasik.

Camaj nuk e shihte poezinë si një mjet për të përshkruar realitetin, por si një proces tërheqjeje drejt një qendre të thellë ekzistenciale. Në veprat e mëvonshme si Kanga e Vërrinit (1963) apo Lirika të hershme (1978), ai riformulon lidhjen mes gjuhës dhe identitetit. Gjuha e tij poetike është shpesh një dialekt i shpirtit gegë, por gjithmonë në përpjekje për të arritur universalitetin e përvojës njerëzore.

Veprat në prozë, si romani Rrathë (1978), tregojnë një tjetër anë të Camajt – atë të rrëfimtarit që ndërton rrëfimin jo mbi vijimësinë kronologjike, por mbi shtresëzimet e vetëdijes. Ky roman është një eksperiment stilistik, një mozaik që ngërthen realen dhe metafiziken, të kaluarën dhe të tashmen, në një strukturë rrethore që shpreh humbjen dhe kërkimin e vetvetes.

Ekzili nuk ishte për Camajn vetëm një realitet jetësor, por edhe një temë thelbësore e veprës së tij. Ai është ndër të paktët autorë shqiptarë që e përjetoi mërgimin jo si permallje sentimentale, por si një terren krijues, ku e vetmja gjë që mbetet është gjuha – si strehë, si atdhe, si shpëtim.

Në një kohë kur letërsia shqipe brenda vendit vuante nga kufizimet ideologjike, Camaj përfaqëson alternativën e lirë, krijuesin e pavarur, intelektualin që kontribuoi jo vetëm si poet, por edhe si studiues e albanolog në universitetin e Mynihut, ku dha një ndihmesë të paçmueshme në përhapjen dhe ruajtjen e gjuhës shqipe.

Ai mbetet një nga gurët themeltarë të letërsisë shqipe bashkëkohore. Vepra e tij, e shkruar larg kufijve gjeografikë të Shqipërisë, mbart një përmasë të thellë universale dhe është një dëshmi e fuqisë së gjuhës për të përballuar ndarjet, humbjet dhe heshtjet e historisë.

Një nga veçoritë themelore të poezisë së Camajt është gjuha poetike, e cila ndërthur elementin dialektor (gegërishten veriore) me një strukturë të përpunuar letrare. Ai përdor një gegërishte të kultivuar, por edhe të natyrshme, që bart në vetvete pasurinë shprehëse të traditës popullore dhe fleksibilitetin e një gjuhe moderne. Gjuha e tij nuk është thjesht mjet komunikimi, por bëhet objekt poetik më vete. Camaj shpesh e dekonstruon dhe e rindërton gjuhën për të krijuar një realitet tjetër – më shumë shpirtëror sesa përshkrues.

Një tjetër veçori e rëndësishme është lidhja e thellë me natyrën dhe vendlindjen, të cilat në poezinë e tij marrin përmasa simbolike. Mali, era, lumi, bari, shtegtimi – janë figura që nuk shërbejnë vetëm për peizazhizëm, por për të shprehur gjendje të brendshme shpirtërore, shpesh të lidhura me mërgimin, kërkimin e identitetit dhe meditimin ekzistencial.
Në këtë drejtim, Camaj është një poet i brendësisë. Emocioni në poezinë e tij është i qetë, i kontrolluar, shpesh i fshehur nën shtresat e simbolit apo të metaforës.

Poezia e Martin Camajt karakterizohet nga simbolizëm i dendur, ku kuptimi nuk është i drejtpërdrejtë, por sugjerohet përmes figurave të shumëfishta. Ai nuk shpjegon, por aludon, duke ftuar lexuesin në një proces hermeneutik të leximit. Fjala poetike është e ngjeshur, shumëkuptimore, dhe kërkon një lexim aktiv.

Shembuj të këtij simbolizmi gjenden në përdorimin e imazheve të errësirës, dritës, ciklit të natyrës, të kafshëve apo të elementëve mitikë, që në shumë raste marrin funksione të brendshme të identitetit ose të njeriut që përpiqet të kuptojë vetveten.

Një element që nuk mund të anashkalohet është përvoja e ekzilit, që gërshetohet me tërë poetikën e tij. Por ndryshe nga poezia tipike e mërgimit që shpesh bie në mall sentimental, Camaj e kthen ekzilin në një kategori metafizike – largësia bëhet reflektim, përqendrim, çlirim nga folklorika dhe ideologjia.

Pikërisht përmes ekzilit, ai ndërton një poetikë të brendshme të kujtesës dhe mungesës, ku fjala nuk është vetëm shprehje e dhimbjes, por një mënyrë për të ruajtur atë që rrezikon të humbasë.

Poezia e Camajt nuk ndjek metrikat tradicionale – ajo ka strukturë të lirë, shpesh fragmentare, e bazuar më shumë në ritmin e mendimit dhe të ndjesisë sesa në rregulla klasike. Kjo e vendos atë në traditën moderne evropiane, ku forma ndjek përmbajtjen, jo e kundërta.

Martin Camaj ndërtoi një poezi që bashkon rrënjët me horizontin – një poezi që del nga tradita gojore dhe gjuhësore e veriut shqiptar, por zhvillohet në frymën e modernizmit evropian. Ai është një poet që nuk e përdor fjalën për të emërtuar botën, por për ta zbuluar dhe shpikur atë rishtas, një poet i heshtjes, i simboleve, dhe i gjuhës që flet me përmbajtjen e mungesës.

Veçoritë e prozës së Martin Camajt: një prozë e kërkimit dhe përhumbjes

Në letërsinë shqipe të shekullit XX, Martin Camaj mbetet një ndër zërat më të veçantë jo vetëm si poet, por edhe si prozator. Proza e tij është eksperimentale, introspektive dhe thellësisht simbolike, larg rrëfimit linear tradicional dhe më afër një strukture moderne, shpesh hermetike.

Ndryshe nga shkrimtarët e realizmit socialist në Shqipëri apo nga rrëfyesit klasikë të mërgatës, Camaj në prozë nuk synon të tregojë një histori me fillim, mes dhe fund. Ai zhvendos interesin nga ngjarja tek përjetimi, nga rrëfimi kronologjik te vetëdija e njeriut që jeton, përpiqet të kujtojë, të kuptojë dhe të ndjejë. Duke iu referuar struktures SE romanit Rradhe, si dhe prozave te tjera, mund te thoshim se mbisundon:

Romani më i njohur i Camajt, Rrathë (1978), është një tekst që sfidon pritshmëritë klasike të lexuesit. Ai nuk ka një strukturë lineare, por përbëhet nga fragmentime të kujtesës, copëza jete, reflektime dhe simbole që ndërthuren rreth figurës së protagonistit – një shqiptari të mërguar që përpiqet të kuptojë vetveten përmes kujtimit të së kaluarës dhe përballjes me të tashmen.

Struktura rrethore e romanit është simbolike për vetë përvojën e mërgimit dhe të qenies në krizë – gjithçka rikthehet, por asgjë nuk është më si më parë. Kjo strukturë është në harmoni me filozofinë e mungesës, kërkimit dhe pamundësisë për të gjetur një përfundim të prerë.

Proza e Camajt është jashtëzakonisht e ngarkuar me figura stilistike dhe ritëm poetik. Ai shpesh e përdor fjalën jo për të përshkruar një realitet të jashtëm, por për të shprehur ndjesi të brendshme, gjendje emocionale apo shpirtërore. Kjo e afron prozën e tij me prozën moderne evropiane, si ajo e Kafka-s, Joyce-it apo Proust-it.
Dialekti gegë është një tjetër shtyllë e rëndësishme e stilit të tij, i përdorur jo vetëm si mjet identitar, por edhe si strukturuese e mendimit dhe përjetimit.

Si në poezi, edhe në prozë, mërgimi nuk është vetëm realitet jetësor, por përjetohet si metaforë ekzistenciale. Personazhi në Rrathë është një figurë e thyer, që endet midis kujtesës për vendlindjen dhe zbrazëtisë së jetës në perëndim. Ai nuk ka emër të përcaktuar – pikërisht sepse nuk ka një identitet të plotë. Ai është një njeri i zbehur nga mungesa dhe izolimi.
Mërgimi në prozën e Camajt nuk është vetëm largësi gjeografike, por largësi nga vetvetja, nga gjuha, nga historia personale.

Proza e Camajt është shumë vetërefleksive. Narratori shpesh ndërpret rrëfimin për të komentuar, për të pyetur vetveten, për të shprehur dyshimin, paqartësinë ose absurditetin e ekzistencës. Kjo i jep një dimension filozofik dhe introspektiv prozës së tij, ku personazhet nuk janë aq figura konkrete, sa janë forma të mendimit dhe përhumbjes.

Në tërësi, proza e Camajt qëndron larg realizmit tradicional shqiptar dhe është më pranë modernizmit evropian, si në strukturë, stil dhe tematikë. Ai nuk shkruan për të treguar një histori, por për të zhbiruar nën lëkurën e përvojës, për të kapur ato çaste të vogla të vetëdijes që shpesh mbeten të pathëna në prozën klasike.

Proza e Martin Camajt është një udhëtim i brendshëm përmes kujtesës, gjuhës dhe përvojës së ndarjes, një prozë që kërkon dhe kërkon, por asnjëherë nuk pretendon se ka gjetur përfundimisht. Ajo është një ftesë për lexuesin që të mos kërkojë thjesht kuptimin e dukshëm, por të zgjerojë ndjeshmërinë dhe mendimin, duke hyrë në një botë ku fjalët janë urë ndërmjet mungesës dhe dëshirës për të jetuar.

“Jam ba vetë një pyll. Me këta rrathë që mblidhen mbrenda meje si trung i një druni të vjetër, ku vjetët nuk shihen, por ndjehen.” Thote autori. Ose: “Asht e vështirë me dashtë diçka që s’e ke më, e me e mbajtë gjallë në kujtim, pa ia shtrembnu figurën.”

Ose: “Përtej fjalës s’ka kurgja. Edhe heshtja asht një fjalë që s’di me u thanë.”

Në një intervistë për “Dielli” (Boston, 1979), ai vlerëson se stili i romanit është i vështirë, por lexuesit më të përkushtuar arrijnë të kapin simbolikën e fshehur. Ai pranon: “vështirësia rrjedh edhe nga fakti se fjala shqipe… ka tjetër ngjyrë e kuptim” në kontekstin e shkruar ”

Në bisedën me Anton Nikë Berishën (1990), Camaj thotë se “Rrathë” është roman psikologjik dhe e quan prozën si një mënyrë për të zgjeruar shprehjet e vargut poetik; ai e mendon romanin si investigim lidhjesh mes botës së brendshme dhe asaj të jashtme – “kjo quhet shpesh letërsi e vështirë!”

Mergimi- Ky është një aspekt kyç i veprës së Camajt, sepse mërgimi i tij nuk është vetëm një realitet biografik, por edhe një pozicionim estetik, etik dhe politik përballë diktaturës në Shqipëri dhe përballë krizës moderne të identitetit.
Implikimet e prozës së Martin Camajt me regjimin, brengën dhe ekzilin jane komplekse.

Letërsia e Martin Camajt, veçanërisht proza, bart në vetvete jo vetëm një ngarkesë estetike të lartë, por edhe një përmbajtje të nënkuptuar politike, ekzistenciale dhe identitare, që lidhet drejtpërdrejt me përvojën e jetës dhe krijimtarisë së tij në mërgim, jashtë kufijve të Shqipërisë së regjimit komunist.

Ndryshe nga shumë autorë që iu përgjigjën regjimit komunist me polemikë të drejtpërdrejtë ose satirë, Camaj zgjodhi heshtjen poetike dhe distancën metafizike si mënyrë për të qëndruar ndaj diktaturës.

Megjithatë, kjo heshtje nuk është pajtim, por refuzim i vetë mënyrës se si regjimi e kufizonte fjalën, mendimin dhe njeriun. Në veprat e tij, nuk gjejmë referenca direkte ndaj regjimit, por gjejmë zhdukje të vendit, shpërbërje të kujtesës, fragmentim të identitetit – simptoma të një bote të dhunuar nga një fuqi e errët dhe e pashpjegueshme. Kjo e bën letërsinë e tij më universale dhe më të thellë politikisht, sepse nuk merret me pasojat sipërfaqësore të regjimit, por me traumën e përhershme që ai lë në vetëdijen njerëzore.

Proza e Camajt është e mbushur me një ndjesi të thellë të brengës, por jo në formën e trishtimit sentimental. Brenga e tij është filozofike, e përbërë nga një ndjenjë e mungesës së kuptimit, e ndarjes nga vetja, dhe e humbjes së lidhjes me tokën, gjuhën dhe kohën.

Kjo brengë nuk është vetëm pasojë e largimit nga vendlindja, por shenjë e një vetëdijeje që refuzon ta thjeshtojë botën. Camaj e sheh ekzistencën si një udhëtim të pasigurt, të mbushur me dyshime dhe kërkime, ku asnjë qartësi nuk është e përhershme.

Camaj e jeton mërgimin jo si gjendje kalimtare, por si themel të krijimtarisë së tij. Ai nuk shkruan “nga mërgimi” thjesht si vend gjeografik, por nga brendia e ndarjes, ku gjithçka është për t’u rindërtuar: identiteti, kujtesa, gjuha, rrëfimi.

Në romanin Rrathë, protagonisti është një njeri i paemër, që endet nëpër kujtime të copëzuara, që përpiqet të gjejë kuptimin e vetvetes mes zërave të fëmijërisë, tingujve të natyrës dhe zbrazëtisë së qytetit perëndimor. Ai është një figurë ekzilike, por njëkohësisht figurë universale e krizës moderne të njeriut, që ndjen se nuk përket më askund.

Pikërisht kjo e bën Camajn shkrimtar të jashtë Shqipërisë, por jo edhe te Shqipërisë – ai e ruan në zemër një Shqipëri të brendshme, që nuk përputhet me realitetin e dhunshëm të regjimit, por me ëndrrën kulturore, mitike, gjuhësore të atdheut.

Top Channel