“Shqip”, Shqipëria e premtuar e Bujanit

Marrëveshja e Bujanit vendosi për vetëvendosjen  e shqiptarëve në të dy anët e kufirit. 71 vjet më pas historianë, veteranë që kanë luftuar në Bujan dhe dëshmitarë të asaj periudhe rrëfyen për emisionin “Shqip” me gazetaren Rudina Xhunga figurat e luftës, masakrën e Tivarit, luftën e Drenicës dhe historinë e kullave që bënë histori.

Për herë të parë u shfaq me gjithë dimensionin e saj historik dhe etnografik, Kulla e Bujanit.

***

Rudina Xhunga: Në Bujan 71 vjet më parë, në këtë dhomë është mbledhur Konferenca e Bujanit, është lidhur Marrëveshja e Bujanit. Kemi prekur disa marrëveshje dhe disa vende ku janë zhvilluar këto marrëveshje, për të kujtuar dhe respektuar luftën,  për t’i jetësuar këto vende, për t’i treguar, rrëfyer dhe për t’i bërë të vizitueshme, për të bërë që të na shërbejnë për historinë dhe turizmin. Për mua është hera e parë në këtë kullë, por jo për ju zoti Përllaku?

Rrahman Përllaku: Unë kam kaluar gjatë luftës këtu dhe kam qëndruar në kullë por jo në këtë kat, kam kaluar disa orë këtu, për arsye se jemi takuar me udhëheqësit e luftës së malësisë.

Rudina Xhunga: Kush është rëndësia reale e kësaj dhome, e kësaj kulle në Bujan?

Pëllumb Xhufi: Është me rëndësi të madhe historike. Ky vend, këtu ka një specifikë të veçantë, sepse këtu u mblodhën përfaqësuesit e Kosovës, të rrafshit të Dukagjinit, edhe luftëtarë të çetave partizane të ushtrisë Nacionalçlirimtare, Sadik Bekteshi psh, Komandant i Batalionit të Bajram Currit dhe Batalionit të Shkodrës.
Qëllimi i takimit ishte t’i jepej një hov luftës Nacionalçlirimtare në Kosovë, në një moment edhe delikat edhe vendimtar. Tashmë në skakierën e madhe botërore kishin ndodhur ngjarje të mëdha, ishte konsumuar beteja e Stalingradit, ushtria hitleriane ishte në tërheqje të plotë, edhe në frontin perëndimor ushtritë e aleatëve të mëdhenj anglo amerikanë kishin korrur sukses, si në ajër, det edhe në tokë. Këtu bëhej fjalë për ta bashkuar edhe këtë trevë shumë të rëndësishme, për të bërë bashkë trojet tona kombëtare me rrymën e madhe të qëndresës antifashiste. Ishte një moment që edhe do të  krijonte një afërsi midis shqiptarëve përtej kufirit dhe andej kufirit. Mbi të gjitha rëndësia e kësaj konference ishte që në mënyrë të qartë u artikulua kërkesa e përfaqësuesve të popullit të Kosovës për t’u bashkuar me Shqipërinë pas largimit të pushtuesve nazistë. Në këtë konferencë kanë marrë pjesë rreth 49 përfaqësues, shumica anëtarë të komitetit krahinor të partisë komuniste jugosllave për Kosovën. Ka pasur edhe përfaqësues të  LANÇ dhe nga partia komuniste shqiptare, ka pasur edhe përfaqësues serb, rreth 13 përfaqësues serb të Kosovës. Pavarësisht debateve të mëdha që ka pasur në atë mbledhje, në fund është miratuar një rezolutë e cila ishte dokumenti i parë që përfaqësuesit e Kosovës, në kushte shumë të vështira për kohën, mundën të miratojnë. Rezolutë, ku bëhet e qartë se vullneti i Kosovës ka qenë dhe është që të bashkohet me nënën Shqipëri, me atdheun mëmë. Në këtë rezolutë, pasi denoncohen qartë politikat e mbretërisë serbo –kroato- sllovene, politikat spastruese të ndjekura nga regjimi serb në dëm të popullit të Kosovës, thuhet që populli Kosovës do të ngrihet në luftë, në mënyrë që t’i krijojë vetes të drejtën e vetvendosjes.

Rudina Xhunga: Hera e parë që shkruhej shprehimisht kjo gjë?

Pëllumb Xhufi: U shpreh e shkrua në mënyrë të tillë dhe tepër solemne nga përfaqësuesit e popullit të Kosovës, pasi kjo është artikuluar edhe më përpara. Partia Komuniste e ka artikuluar këtë që në Gusht të 1943. Në shtator, në Konferencën e II të Këshillit Antifashist Nacionalçlirimtar në Labinot është artikuluar qartë, jo vetëm çështja e Kosovës por edhe e Çamërisë, gjithmonë duke u përshtatur me vendimet e Kartës së Atlantikut. E drejta e vetvendosjes lind nga pjesëmarrja në luftën e përbotshme antifashiste. Fadil Hoxha, një nga pjesëmarrësit dhe udhëheqësit kryesorë kosovarë, e thotë qartë, që për ne kishte një rëndësi të jashtëzakonshme, që të bashkoheshin me luftën Nacionalçlirimtare në mënyrë që të rrisnin edhe kreditet e tyre pas luftës për të realizuar qëllimin e përbashkët të të gjithë shqiptarëve.

Romeo Gurakuqi: Duhet të dimë kontekstin gjeopolitik të rrethanave në Shqipërinë veriore dhe në Kosovë. Bëhet fjalë për një ndryshim, kur Gjermania fashiste pushtoi Jugosllavinë. Pas pushtimit të Jugosllavisë në 1941 ndodhi procesi i bashkimit të pjesës më të madhe të Kosovës me shtetin shqiptarë. Gjithë pjesa e Kosovës deri afër Mitrovicës kanë qënë të inkluduara në Shqipërinë e asaj kohe. Për mbrojtjen e kufirit në pjesën veriore ka operuar garda shqiptare e Kosovës. Së dyti, është krijuar një komitet për mbrojtjen e Kosovës, i perbërë nga 3 personalitete shumë të rëndësishme Fërhat Draga, Bedri Pejani, Iliaz Agushi, normalisht bëhet fjalë për personazhe që kanë qënë në kolaboracion me pushtetin e Tiranës. Gjithë kjo rrethanë e bashkimit pas një periudhe të vështirë që ka kaluar Kosova, e cila për një periudhë gati 30 vjeçare, ka kaluar një periudhë shumë të vështirë nën pushtetin serb. Vrasje masive të popullsisë civile,  deportime të popullsisë. Ky bashkim i ndodhur në rrethana krejt të pazakonta dhe të pangjashme, do ta quaja edhe të padëshirueshme për perspektivën e Shqipërisë së bashkuar në aleancë me perëndimin, ndodhi papritmas. Ndërsa, populli i Kosovës këtë bashkim e ka përjetuar jashtëzakonisht mirë, mjafton që periudha e genocidit përfundoi. Kjo gjë ndikoi për një qëndrim më nacionalist, bëhet fjalë për krijimin e disa institucioneve nën qeverinë e Tiranës, të cilat kanë qënë në mbrojtje të kufirit verior. Falë gardës nacionale, drejtuar nga Prenk Pervizi nuk është futur këmbë ushtari te ushtrisë Nacionalçlirimtare jugosllave në pjesën veriore të Shqipërisë dhe në Kosovë.   

Në të njëjtën kohë kanë operuar edhe partizanët kosovarë, por influenca e tyre në bazë të dokumentacionit rezulton se ka qenë minimale.
Bujani është zgjedhur sepse në Qafë Prush nuk ka pasur kufij. Shqipëria dhe pjesa Gjakovës kanë qenë një deri në Mitrovicë. Kjo ka qenë një hapësirë që ka qenë më e lirë edhe në aspektin e operimit. Në rrethanat kur midis partisë komuniste shqiptare dhe partisë komuniste jugosllave ka ekzistuar një raport shumë i afërt janë marrë vesh dy partitë që kjo ndjenjë antiserbe që ishte mjaft e zhvilluar në popullin e Kosovës dhe kundra komunistëve serbë do të duhej të eleminohej në rrethanat e një zgjidhjeje të pas Luftës së Dytë Botërore midis dy popujve. Ky ka qenë perceptimi që kanë pasur dy partitë komuniste në Shqipëri dhe Jugosllavi. Kështu është menduar për të ulur ndjenjat antiserbe, takimi të bëhej këtu.  

Pëllumb Xhufi: Qëllimi i kësaj konference ka qenë ta vinte në binarët e drejtë Kosovën dhe ta rreshtonte me koalicionin e madh antifashist. Shtresa të gjëra të popullsisë së Kosovës e miratuan pushtimin fashist, pikërisht sepse realizoi bashkimin e Shqipërisë me Kosovën. Por ky lloj bashkimi nuk kishte të ardhme, madje rëndonte shumë Kosovën, ashtu siç rëndonin qeveritë kuinslinge të Tiranës, të cilat rrezikonin që atë Shqipëri të vogël të 1913, ta cënonin akoma më shumë. Në 1946 pas gjithë asaj lufte të madhe që bëri  populli shqiptar, u shtrua në Konferencën e Paqes së Parisit, ricoptimi i Shqipërisë, u shtrua çështja e Shqipërisë së Jugut.
Nuk mendoj se konferenca e Bujanit do të përmirësonte marëdhëniet mes serbëve dhe shqiptarëve, pasi  ajo e rriti urrejtjen e serbëve për shqiptarët. Menjëherë pasi u mbyll konferenca e Bujanit, kane ardhur letrat e Komitetit qendror të partisë Komuniste jugosllave që e dënonin çështjen e vetvendosjes në bazë të kartës së Atlantikut, pra kjo i acaroi marrëdhëniet në gjirin e partisë komuniste jusgosllave, edhe në gjirin e përfaqësuesvë të partisë komuniste jugosllave në Shqipëri. Miladin Popovici, Mugosha,  nuk kishin ide të përbashkëta. Psh Popovici ka qenë që luftën në Kosovë ta drejtonte fronti Nacionalçlirimtar i Shqipërisë. Dhe nuk e ishte keq.

Rudina Xhunga: Ju, zoti Përllaku ku ishit në atë kohë?

Rrahman Përllaku: Unë në atë kohë, kam qenë në Vlorë, drejtoja njësitet guerrile të Vlorës.  Konferenca e Bujanit ka një të keqe që nuk u popullarizua në Shqipëri.  

Pëllumb Xhufi: E kanë shkruar gazeta të ndryshme si “Zëri Popullit”, “Bashkimi”, e kanë popullarizuar.

Rrahman Përllaku: Siç bënim ne në parti për ngjarjet e mëdha nuk është bërë. Unë psh në Vlorë nuk e mora vesh këtë ngjarje. Konferenca e Bujanit ka karakteristikat që kërkonte aleanca antifashiste e popujve. Pse? Për arsye se në Bujan u vendos sipas kartës së Atlantikut. Nëse i referohemi deklaratatave britanike, psh Ideni thotë se kufijtë e Shqipërisë do të diskutohen mbas lufte, pra një pjesë mund t’ia jepte grekëve.

Rudina Xhunga: Zoti Vidrica, ku keni qenë ju në atë kohë?

Zenel Vidrica: Fëmijë kam qenë, 8 vjeç. E kam mësuar nga prindërit e mi, nga Bajraktari i  zoti i  kësaj shtëpie Sali Mani, nga Sali Mani patriot e bajraktar i  fisit Krasniqaj. Kjo konferencë është ëndërr e realizuar, ëndërr e kosovarëve, ëndërr e popullit që të dalë nga kthetrat e Beogradit. Ata kanë marrë rrugën se ku do ta realizojmë këtë takim. Hajdar Dushi, Fadil Hoxha, Xheladin Hana, kanë ardhur disa herë për të takuar Sali Manin, pasi është dhënë ideja për t’u mbledhur. Kjo është konferenca themelvënëse për këshillin antifashist Nacionalçlirimtar,  për Kosovën e rrafshin e Dukagjinit. Këtu kanë ardhur kosovar dhe i  janë drejtuar Sali Manit. Sali Mani pranoi dhe e hapi shtëpinë për to. Jemi vëllezër, jemi shqiptarë dhe nuk durojmë as ne më që vëllezërit tanë në Kosovë të jenë në zinxhirë, në pranga, t’u mohohet liria, tha ai.

Kjo kullë i priti ata burra. Në orën 19 , më 31 Dhjetor 1943, ka nisur dhe ka vazhduar deri më 2 Janar 1944.  Xhevdet Doda e hapi konferencën dhe zgjodhi presidiumin e nderit, presidiumin e punimeve dhe komisionin për verifikimin  mandateve. Kjo kullë është një ndër monumentet më të lakuara që ka Tropoja, kjo marrëveshje i ka dhënë hov luftës në Kosovë.

***

Çfarë solli Bujani?

Pëllumb Xhufi: Pas Bujanit pati një shkundje të madhe në shoqërinë e Kosovës, formacionet e vogëla partizane u shtuan, pati një koordinim të formacioneve  partizane të shqiptarëve të Kosovës me ato të frontit Nacionalçlirimtar. Psh çlirimi I Dibrës që ka qenë një luftë frontale, ndoshta e para luftë frontale e lëvizjes antifashiste Nacionalçlirimtare. Ka vazhduar dy muaj e gjysëm lufta, u mor, u lëshua, por që ishte një lëvizje e jashtëzakonshme strategjike, sepse tërhoqi gjermanët nga fronti i jugut dhe i çoi në veri të Shqipërisë. 4500 gjermanë u spostuan në veri, aty kanë luftuar edhe shqiptarë nga Kosova, ndërsa  në Tetor Nëntor të ‘44 forcat tona u futën në Kosovë.

Romeo Gurakuqi: Në kontekstin e lëvizjes Nacionalçlirimtare, një rikompozim dhe një tejkalim i një marrëveshje reciproke midis LANÇ dhe Titos, sepse këtu u vendos dhe elementi i vetëvendosjes. Batalionet që janë krijuar pavarësisht  kompozitës maxhoritare serbe 70% me 30% , kanë një rritje të numrit të  partizanëve shqiptarë nga Kosova .

Rrahman Përllaku: Kjo konferencë është një eveniment kombëtar jo vetëm për Kosovën, sepse këtu  u shtrua për zgjidhje çështja kombëtare shqiptare. Kjo konferencë ballafaqoi shqiptarët e të dyja anëve.

Zenel Vidrica: Kjo konferencë e ka vlerën aq të madhe sa 17 Shkurti i 2008 që i solli Kosovës lirinë dhe liria buron nga çfarë u vendos në këtë konferencë.

***

A e kërkoi Enver Hoxha Kosovën pas Bujanit?

Rudina Xhunga: Shumë nga Kosova vijnë dhe e vizitojnë këtë kullë,  qeveria e Kosovës e ka financuar rregullimin e kësaj kulle. Përveç se ju faleminderit, më bën përshtypje si ka mundësi që Shqipëria pak e njeh, pak ka bërë.

Jakup Krasniqi: Historia jonë është një histori dhe si e tillë është e pandashme, por ndoshta për historinë e Kosovës konferenca që është mbajtur në këtë kullë ka pasur një rëndësi shumë të veçantë. Më 31 Dhjetor 1943 dhe 2 Janar 1944 përfaqësuesit e luftës Nacionalçlirimtare të Kosovës, pjesëtarë edhe nga Shqipëria kanë mbajtur një konferencë me bazën e konferencës së dytë të Jaltës dhe mbi bazën e programeve të partisë Komuniste të Jugosllavisë, e cila e parashihte mundësinë që pas luftës Kosova dhe rrafshi i Dukagjinit të vetvendosnin për fatin e tyre, pasi siç thuhej atëherë vullneti i qytetarëve të Kosovës dhe Dukagjinit ishte për t’u bashkuar me Shqipërinë.
Në këtë konferencë është marrë një vendim i rëndësishëm për të ardhmen e Kosovës edhe pse më vonë ky vendim nuk është përfillur nga partia komuniste e Jugosllavisë.

Rudina Xhunga: Lufta mbaroi, ne ishim renditur me fitimtarët, lufta na ruajti integritetin dhe tërësinë territoriale, por pa Kosovën? Çfarë e bëri të pamundur bashkimin?

Rrahman Përllaku: Konferenca e Jaltës kishte vendosur që shteteve që ishin pjesëtare të aleancës Antifashiste të popujve nuk i ndryshoheshin kufijtë.
Kishin lënë një klauzolë, kur të dy popujt janë në anën e luftës Antifashiste marrëdhëniet do të zgjidheshin në mënyrë bilaterale, dmth do merren vesh me njëri tjetrin për të zgjidhur problemet. Ky vendim për bisedime midis shqiptarëve dhe jugosllavëve nuk u realizua. Si fillim konferencën e Bujanit ata e zhvlerësuan.  Duhet të themi se edhe nga ana shqiptare nuk pati një këmbëngulje, një përpjekje për ta diskutuar këtë problem. Nuk gjejmë një dokument, ku të tregohet se është ulur udhëheqja jonë me udhëheqjen jugosllave për të kërkuar Kosovën.

Jakup Krasniqi: Është një konferencë në Prill të 1945 mes tre udhëheqësve të lartë të Shqipërisë dhe të Jugosllavisë.  Nga pala shqiptare përmendim Koçi Xoxe, Ramadan Citakun,  ndërsa nga pala serbe Tito, Rankovici dhe aty është bërë një debat për këtë temë. Kur është thënë se Kosova është Serbi, Ramadan Citaku ka ndërhyrë dhe ka thënë se populli Kosovës, pas luftës duhet të vendosë vet.  Tito ka pranuar se pas luftës Rrafshi Dukagjinit dhe Kosova duhet t’i bashkohen Shqipërisë, nëse ky është vullneti i tyre. Pas këtij debati, është larguar delegacioni shqipta dhe, Rankovici i është afruar Titos për ta pyetur sa do të zgjasë ky vendim. Tito i është përgjigjur se do të zgjasë derisa të largohen shqiptarët, çka do të thotë se aty për aty e pranoi faktin e bashkimit sa për të mashtruar.

Pëllumb Xhufi: Partia Komuniste edhe fronti Antifashist Nacionalçlirimtar e kanë pasur në fokus Kosovën që në Gusht të 1943 Komiteti Qëndror i Partisë Komuniste i dërgon një letër qarkorit të Vlorës, ku duke folur për Kosovën dhe Çamërinë thotë se këto dy krahina do t’i bashkohen Shqipërisë në bazë të kontributit në luftë dhe parimit të vetëvendosjes të kartës së Atalntikut. Ne si front Antifashist do të bëjmë gjithçka në mënyrë që të favorizojmë luftën çlirimtare në Kosovë dhe në Çamëri. Pra partia Komuniste dhe Fronti kanë bërë përpjekje edhe në Kosovë edhe në Çamëri që të ngrenë rezistencën antifashiste. Kjo deklaratë përmendet edhe në Konferencën e Labinotit. Pas tërheqjes së gjermanëve kur Enver Hoxha ka bërë vizitën e tij të parë në Beograd në vitin 1946, praktikisht ai e ka kërkuar dhe kjo rezulton nga dokumentat e arkivit sovjetik. Natyrisht është dhe çështje madhësish, Jugosllavia dilte si një vend pjestar i kualicionit i njohur nga Fuqitë e Mëdha, ndërsa Shqipëria ishte një vend që kishte bërë luftën e vet, por nuk ishte njohur si anëtar i koalicionit. Në Konferencën e Paqes së Parisit, Shqipërisë  nuk iu dha statusi i anëtarit, jo me të drejtat e të gjitha vendeve që kishin luftuar Nazifashizmin. Imagjinoni në çfarë pozite ishte Shqipëria, kur në Konferencën e Paqes diskutohej për t’i marrë jugun e Shqipërisë, jo më të kalonte në sulm. Edhe Tito në 1946 i tha Enver Hoxhës, se kemi një problem me nacionalizmin serb. Kur u prish Shqipëria me Jugosllavinë në 1948 ka pasur një riaktivizim të çështjes së Kosovës, madje në forma dhe ekstreme. Një letër që i ka dërguar Stalinit, Enver Hoxha,  ai madje ofron territorin e Shqipërisë për të sulmuar Jugosllavinë dhe pastaj Kosova t’i bashkohet Shqipërisë. Por më pas filloi Lufta e Ftohtë dhe shumë gjëra ndryshuan, Shqipëria u tkurr në kufijtë e vet. Menjëherë pas prishjes me Jugosllavinë, ne kemi pasur luftën në jug me forcat greke që tentuan të hyjnë në territorin shqiptarë.

Romeo Gurakuqi: Shqiptarët kanë qenë viktimë e një loje të madhe midis nazistëve dhe komunistëve. Konferenca e Bujanit ka pasur deklaratën e famshme të Vetvendosjes, deklaratë e përsëritur më 4 Dhjetor të vitit 1943. Situata në Kosovë ka qenë e tillë që trupat qeveritare, që kanë qenë trupa kosovare kanë qenë shumë të fuqishme, madje qeveria e Tiranës është financuar nga të gjitha komunat e Kosovës, për të mbajtur një ushtri e cila do të mbronte kufirin nga serbët, por edhe nga përparimi komunist. Gjermanët janë larguar definitivisht nga Kosova me datë 16 Nëntor të 1944, po në këtë datë në Kosovë, specifikisht në Pejë dhe Prizren kanë hyrë brigadat III dhe V,  të ushtrisë Nacionalçlirimtare shqiptare.

Rudina Xhunga: Ju Përllaku ishit Brigada V. Me kë luftonit ju, në Kosovë?

Rrahman Përllaku: Detyra jonë e parë ishte të ndihmonim në çlirimin e Kosovës, e dyta të godasim trupat gjermanë,  që ishin urdhëruar të tërhiqeshin nga Ballkani, nga Greqia, Bullgaria dhe Shqipëria. Një divizion ishte i gardës së Hitlerit, ky division kishte 11 mijë veta dhe mbronte rrugët e tërheqjes nga Kaçaniku deri në dalje nga kufiri i Kosovës. Detyrë tjetër ishte që të aktivizonim shqiptarët të merrnin pjesë masivisht në luftë. Unë kam kaluar më 18 Tetor kufirin, më 19 kam sulmuar Junikun. Pati të vrarë që ishin të gjithë të divizionit SS Skënderbej, pasi ata mbrojtën Gjakovën dhe mbajtën si rrugë të lirë Prizrenin, Kukësin dhe Shkodrën. Ne kemi luftuar me ata që na luftuan.

Rudina Xhunga:  Ju ishit në Gjakovë, këto ditë për të festuar. Kush ju fton, çfarë festoni?

Rrahman Përllaku: Çlirimi Gjakovës, më fton. Brigadata e V dhe III ndihmuan që të krijoheshin 7 brigada kosovare. Kosova do të ishte spastruar etnikisht, nëse nuk do të ishin 50 mijë kosovarë me armë në dorë.

Pëllumb Xhufi: Një nga detyrat që kishin partizantë shqiptarë,  në atë kohë, ishte që të tërhiqnin shqiptarët e Kosovës në luftën Nacionalçlirimtare. Kujtoj nga ish regjimenti Skëndërbej janë krijuar disa  brigada partizane.  Mbarimi i luftës i gjeti ata si partizanë. Dhe kjo pati një rëndësi të jashtëzakonshme.

Romeo Gurakuqi: Në momentin që kanë hyrë brigadat partizane  në Kosovë,  kanë mundur të hynë edhe repartet e ushtrisë jugosllave, të cilat kishin bërë një tentativë që në Korrik, por nuk mundën të futeshin nga rezistenca që u ishte bërë. Më 28 Nëntor të 1944 në Bankën Kombëtare të Prizrenit, në sy të partizanëve shqiptarë, repartet specilale të ushtrisë së Titos kanë grabitur 2 milionë franga ari në bazë të dokumentacionit arkivor. Është një dokument që gjendet në Londër në lidhje me këtë, kjo ka ndodhur në sy të reparteve tona. Nga ky moment ka filluar edhe ndryshimi i pozicionit të Titos. Nëqoftëse deri në këtë moment Tito e ka pranuar vetvendosjen, nga ky moment ai filloi gradualisht tja bënte të qartë Enver Hoxhës që çështja e Kosovës do të jetë e zgjidhur në të mirë të Jugosllavisë. Këtu kanë ndodhur 2 ngjarje të rëndësishme. Kemi arrestimin e personazhit kryesor politik të Kosovës, të Gani Kryeziut. Është thirrur nga Enver Hoxha dhe është arrestuar në pabesi, është mbajtur në repartet partizane shqiptare, ndërsa i vëllai është dorëzuar tek Shtabi i Përgjithshëm, ndërkohë këshilltari i tij politik, Zai Fundo,  është asgjësuar nga brigada V e ushtrisë Nacionalçlirimtare shqiptare. Pas këtij momenti ka ndodhur proçesi i spastrimit të djelmnisë kosovare.

Rrahman Përllaku: E para Zai Fondon e ka vrarë brigada e IVIII e Dibrës, ndërsa Brigada e V,  vetëm e ka marrë. Unë jam takuar me Gani Kryeziun për shkak se Manush Myftiu, kishte marrë urdhër t’i bëhej ftesë, të shkonte pranë Shtabit të Përgjithshëm. Aty ishte edhe Ganiu edhe Hasani. Hasani ishte shumë i ashpër me ne dhe tha se nuk mund të na besonte, “Na morët këshilltarin, e pushkatuat, na keni marrë vëllain peng.” Ganiu u tregua më i qetë dhe  na vuri kusht,” E para na ktheni anglezit, na ktheni Saitin dhe atëherë mund t’ju besojmë”. Gani Kryeziu sa kemi qenë ne në Kosovë nuk është prekur. Kur forcat tona kanë kaluar, kur ikëm ne, më pas kane ardhur brigadat malazeze e serbe në Kosovë dhe kanë bërë krime. Ikëm ne dhe ne lamë brigadat kosovare, u krijuan 7 brigada kosovare. Pasi ikëm ne, janë ngjarjet e Drenicës.

Rudina Xhunga: Pse nuk u bëmë dot bashkë pavarësisht se Bujani vendosi për vetvendosje? Rëndësia e luftës Nacionalçlirimtare si në Shqipëri dhe në Kosovë?

Jakup Krasniqi: Lufta Nacionalçlirimtare ka çuar shumë proçese përpara. Sigurisht që Kosova ka bërë një luftë në rrethana më të ndryshme nga ajo që kanë luftuar pjesë të tjera të Shqipërisë. Pse? Popullata në Kosovë ka pasur një praktikë të vështirë me regjimet serbe dhe jugosllave. Ka qenë e vështirë që popullata e Kosovës t’i besonte partisë komuniste jugosllave, serbëve, malazezëve të cilët ishin të njohur për luftra dhe masakra të ndryshme. Një pjesë e mirë e popullatës së Kosovës u mashtrua nga krijimi i asaj Shqipërie që nuk e ka njohur askush përveç Italisë fashiste dhe më vonë ndoshta edhe të regjimit gjerman. Ishte një numër më i kufizuar i popullatës shqiptare i angazhuar në luftën partizane dhe ishte një pjesë e familjeve bejlere që përfaqësohen nga Gani Kryeziu. Populli Kosovës nuk i ka besuar as Kryezinjve, se edhe historia e Kryezinjëve lidhet me regjimin e hershëm të Serbisë. Në këto rrethana ardhjet e brigadave shqiptare në Kosovë kanë krijuar mundësinë për t’u rreshtuar popullata e Kosovës në brigadat partizane. Unë nuk mund ta pranoj se fajin për luftrat që janë zhvilluar në Kosovë, në fund të Luftës së Dytë Botërore , e ka Shqipëria.
Ishin politikat e Serbisë, ishin programet që ishin krijuar gjatë atyre viteve që nga 1937 deri më 1945. serbët i kishin programuar qëllimet e tyre. Pjesëmarrja në fund të luftës së popullsisë së Kosovës, e rreshtuar në krahun Antifashist ka ndodhur pas ardhjes së brigadave shqiptare në Kosovë.  Rëndësia e kësaj lufte lidhet me faktin se ka penguar vazhdimin e masakrave serbe mbi popullsinë shqiptare. Ky ka qenë efekti pozitiv edhe i luftës Nacionalçlirimtare por edhe i luftës së Drenicës të vitit 1944 1945.

Vlera e LANÇ

Pëllumb Xhufi: Lufta i ktheu shqiptarëve dinjitetin, shqiptarët luftuan në krah të aleatëve. Shqiptarët janë ndodhur dhe herë të tjera në luftra, por historia i ka lënë në krahun humbës. Ne qëlluam të ishim me Perandorinë Osmane në kohën e luftrave ballkanike, fatalitet historik, nuk ishte faj i shqiptarëve. U gjendëm në Luftën e Parë Botërore në krahun e Austro Hungarisë dhe me të drejtë se Austro Hungaria kishte kontribuar për krijimin e Shqipërisë, mirëpo Austro Hungaria u shpërbë pas luftës dhe ne u ndodhëm përballë rrezikut të coptimit. Në Luftën e II Botërore, për herë të parë, ne u rrështuam në krahun e duhur pra me fituesit dhe kjo ka rëndësi të jashtëzakoshme.
Nëse kujtojmë se ç’ ka thënë gjenerali Dejvis, qe ka qenë ushtaraku më i lartë britanik në Shqipëri, në një letër, duke iu referuar Ballit dhe Legalitetit, thotë: “Shqiptarët janë mësuar në historinë e tyre të bëjnë lojra kuislingu, e kanë bërë me turqit, italianët, me gjermanët, tani duan ta bëjnë edhe me ne”. Nuk po them sa të drejtë ka, sepse unë them se nuk ka të drejtë, por e thotë troç se ata që luftojnë sot janë partizanët e frontit Nacionalçlirimtar,  prandaj i rekomandon Londrës të dalë hapur në mbështetje të Frontit dhe të dalë hapur në denoncimin e këtyre organizatave që bashkëpunojnë me gjermanin, duke ju bërë të qartë, se pas lufte do të përballen me gjyqin.
Rëndësi tjetër e madhe e Luftës; I ktheu pavarësinë Shqipërisë, i ktheu integritetin tokësor. Nëqoftëse ne do të kishim dalë nga lufta me qeveritë kuinslinge të Tiranës, nuk i dihet nëse Shqipërinë do ta kishim siç e kemi sot.
Për herë të parë në histori, doli një forcë e madhe, doli gruaja shqiptare që ka qenë e shtypur, e përbuzur, ka qenë jashtë proceseve historike, me mijëra dolën në mal.

Rrahman Përllaku: Nuk i harroj ato vajza 17 – 20 vjeçare që luftonin.  Unë isha 25 vjeç, por ndjeja përgjegjësinë e një prindi kur i shikoja ato vajza në atë dimër të ashpër të Sanxhakut. Nuk u pyet më as për fe, as për kanun po dolën dhe luftuan krah për krah me njerëzit e tyre. Fëmijë 13 vjeçarë ka pasur, që luftonin për atdheun.

Rudina Xhunga: Jeni krenar për luftën tuaj?

Rrahman Përllaku: Si të mos jem krenar. Unë jam 96 vjeç sot dhe sigurisht ndihem krenar për luftën. I premtuam popullit lirinë që lirinë ia sollëm. Tjetër gjë çfarë ndodhi më pas, kur i premtuam demokracinë dhe i sollëm diktaturën,  i premtuam begatinë dhe  i sollëm varfërinë, e filluam me triska e përfunduam me tollona.

Por Lufta nuk ka lidhje me këtë. Unë deri më tani i jam drejtuar me tre  letra kryeministrit, që nuk po bën atë që duhet të bëjë për luftën. Luftën duhet ta kujtojmë.

***

Misteri i Tivarit

Romeo Gurakuqi: Komandant Përllaku është shembulli i gjallë i aspiratës së pastër për liri të popullit tonë. Kontributi që një numër i madh partizanësh kanë dhënë në luftën për pavarësi brenda Shqipërisë, por edhe në Kosovë, kjo është një gjë shumë pozitive që të gjithë ne do të duhet ta respektojmë. Nga ana tjetër 29 Nëntori 2014 është një moment reflektimi shumë i thellë, për të nderuar kontributin që ka dhënë zoti Përllaku dhe të gjithë partizanët e tij që kanë luftuar për lirinë e vendit, që nuk kanë menduar për të shtypur popullin shqiptarë dhe që nuk kanë menduar për të dorëzuar mijëra shqiptarë të Kosovës në duart e bandave të ushtrisë jugosllave.

Rudina Xhunga: Dmth zotin Përllaku  ka dorëzuar shqiptarë në ushtrinë serbe?

Romeo Gurakuqi: Jo, ai nuk i ka dorëzuar.

Rudina Xhunga: Po kush i ka dorëzuar atëherë?

Rrahman Përllaku: Kush i ka dorëzuar? Erdhën 1600 kosovarë në divizionin që unë kam komanduar dhe qenë të gjithë ata që më kishin vrarë.

Rudina Xhunga: Ka të drejtë zoti Gurakuqi për këtë që thotë?

Rrahman Përllaku: Mbaroi lufta, divizionet kaluan në Maqedoni. Në 1945 erdhën dhe bënë paradën e 10 Korrikut, divizionet tona u kthyen në Shqipëri, këta ishin shtetas të Kosovës dhe nuk mund të qëndronin në Shqipëri, u kthyen në familjet e tyre. Ne nuk dimë që ata që u kthyen nga divizionet tona janë masakruar, është masakruar Drenica. Ne dimë vetëm që ata u kthyen në familjet e tyre.

Rudina Xhunga: Atëherë zoti Gurakuqi për çfarë flet?

Romeo Gurakuqi :Prill dhe fillim Maji të 1945.

Rrahman Përllaku: Isha me Uran Butkën në Tivar. Butka më thotë se Rrahmani që u kthye në Kosovë më 15 Mars ka mobilizuar kosovarët, ka çuar fletëthirrjet, ata që janë masakruar në Tivar i ka shkuar fletëthirrja. Ai thotë që Rrahmani i mobilizoi, dmth Rrahmani kishte të drejtë mbi pushtetin ushtarak, Rrahmani do ti mobilizonte? Unë kam qenë në Tivar se më thirri Mehmet Bardhi.

Pëllumb Xhufi: Nëqoftëse siç thuhet dhe siç unë e besoj ishte programuar që kjo rini e Kosovës të masakrohej, të vritej do të ishte vrarë në Kosovë, u çua aty ku edhe nuk kishte forca partizane, në Kosovë kishte akoma forca partizane. Kjo tregon që prania e forcave partizane të ardhura nga Shqipëria ka luajtur rol shumë pozitiv, për të mos lejuar masakra massive që të ndodhnin. Ata i morën i çuan në Tivar, në Mal të Zi, aty ku nuk kishte partizanë shqipatrë.

Romeo Gurakuqi: Kanë bërë një zhvendosje në periferi të Kosovës, sa herë kanë bërë grumbullime kanë bërë zhvendosje në periferi të Kosovës, të divizionit të V dhe të VI  të Ushtrisë Çlirimtare Shqiptare.
 
Rrahman Përllaku: Unë isha Divizioni V. Unë u ktheva në 15 Mars dhe kolona e fundit është nisur nga Prizreni më 28. si ia bëra unë, që për 7 ditë lajmërova të gjithë Kosovën? Unë, pa pushtet, një komandant divizioni, u paraqita në degën ushtarake dhe e realizova këtë?  Janë kolona që janë nisur nga Mitrovica. Kush i ka organziuar? Rrahmani?

Jakup Krasniqi: Unë mendoj se është e pamundur që ushtria shqiptare të akuzohet për masakra, as për masakrën e Tivarit, as për luftën e Drenicës, përkundrazi mendoj se kanë kontribuar pozitivisht. Ne nuk mund të amnistojmë politikën shoviniste, të një gjenocidi të organizuar të politikës së Beogradit. Politika e Beogradit, njerëzit që ka çuar në Tivar i ka marrë për t’i çuar në luftë, për të luftuar në Kroaci. I ka çuar në ndërtesën e duhanit në Bari, Tivar dhe i ka pushkatuar në mënyrën më të egër. Kështu ka vepruar edhe më një pjesë të popullsisë sonë që i ka çuar të luftojë në Vojvodinë. Lufta e Drenicës është bërë për të mos i lënë shqiptarët të shkojnë, as në Tivar dhe as në Vojvodinë. Kjo ka penguar edhe masakrat e tjera.

Romeo Gurakuqi: Është një raport i gjeneralit Hoxhson  i cili ka qenë në Shkodër më 16 Prill të 1945, ai ka asistuar në kalimin e një kolone prej 1500 shqiptarësh të Kosovës, raporti është i botuar. Ai përshkruan gjendjen e shqiptarëve të Kosovës që kalonin në periferi të Shkodrës,  nga Ura e Bunës. Ka bërë 3 pyetje, një pyetje i është bërë Beqir Ballukut, një pyetje i është bërë Hasan Pulës dhe një pyetje Riza Danit dhe një partizani jugosllav. Të katërt  i kanë dhënë përgjigje të ndryshme, përgjigja më e saktë që ai konsideron është e partizanit jugosllav që iu përgjigj: Këta janë shqiptarë të Kosovës që kanë luftuar kundra nesh dhe ne po i çojmë për ti ndëshkuar.

Pëllumb Xhufi: Në vitet 1960 Enver Hoxha që ka qenë sekretar i parë i Partisë së Punës ka bërë një projekt, një skicë për një artikull për te gazeta Zëri i Popullit, mbi krimet e shovinizmit serb mbi shqiptarët e Kosovës dhe e fillon me masakrën e Tivarit. Ti e di që pas prishjes me jugosllavët në 1948, çfarë kishin jugosllavët kundër regjimit Tiranës i nxorrën, i nxorrën sheshit, për të diskretituar Enver Hoxhën, Mehmet Shehun. Nëse do të kishin gjë për masakrën e Tivarit, si nuk e kishin nxjerrë për të futur sherrin midis shqiptarëve.

Jakup Krasniqi: Xhaxhain tim  e kanë dërguar në Vojvodinë dhe realisht nuk ka qenë pjesë kundër luftës Nacionalçlirimtare. Di shumë njerëz tjerë që kanë shkuar për Tivar dhe asnjë nga ata nuk ka qenë pjesë e luftës, as edhe nga një anë. Nuk di çfarë kanë thënë të tjerët, unë di çfarë qytetarët tanë kanë thënë. Ata i kanë marrë njerëzit për t’i rekrutuar në rradhët e ushtrisë për të luftuar kundër fashizmit. Kjo ka qenë arsyetimi me të cilin  i kanë marrë njerëzit. Pse politika e tyre ka qenë djallëzore dhe shoviniste të gjithë ne e dimë. Ndoshta edhe njerëzit e ushtrisë partizane shqiptare në atë kohë janë mashtruar, edhe këtë nuk e mohoj, siç janë mashtruar qytetarët e Kosovës, por jam i bindur se as Shqipëria as qytetarët e Kosovës nuk e kanë pasur idenë se ata po çohen për tu ekzekutuar.

***

Bujani dhe turizmi

Andamion Murataj : Nuk e kisha menduar që Kulla e Bujanit ishte kaq afër me kullën e Mic Sokolit. Këtu bashkohej nacionalizmi shqiptar me lëvizjen e majtë, ku u rreshtuan të gjithë së bashku kundër fashizmit. Është një vend i mrekullueshëm dhe unë tani e kuptoj pse është zgjedhur ky vend, ishte një pikë strategjike midis kufirit të Shqipërisë dhe Kosovës, është gati mitike. Mënyra sesi e kuptoj unë kinemanë, është ndërtimi i miteve të reja. Pikërisht këtu kuptoj sesi lidhet tradita nacionaliste shqiptare me traditën e re të një nacionalizmi të ri shqiptar. E kuptoj se regjimi komunist nuk mundi ta merrte Kosovën por nuk kuptoi pse e shtypi mitin?

Unë pavarësisht se jetoj në Neë York kam dëgjuar shpesh për konferencën e Bujanit dhe kam qenë gjithmonë kurioz dhe këtu gjeta një territor mitik, inspirues. Luftrat gjithmonë kanë krijuar mite.

Pëllumb Xhufi: Ky vend, kjo kullë është një vizitë zbuluese, kam qenë edhe herë të tjera por kur vjen më i ditur, më i mësuar, lidh terrenin, lidh shpirtin e njeriut, lidh mitin. Jam dakort se nuk i është dhënë vendi i merituar këtyre ngjarjeve, sigurisht është folur për Mic Sokolin, Bajram Currin, e për Konferencën e Bujanit nëpër libra historie por shkarazi.

Rudina Xhunga: Sado emisione të bëjmë këtu, kurrë nuk do ketë shumë vizitorë nëse pranë kësaj kulle nuk ndërtohet një hotel, nëse nuk krijohet mundësia e infrastrukturës që ta bëjë të vizitueshme dhe të pëlqyeshme zonën. Këtë e keni në dorë edhe ju ?

Bujar Hasanpapaj: Me këtë objekt padyshim janë të lidhura ngjarje shumë të mëdha, përpjekje të shumta dhe luftra nga populli shqiptarë dhe nga bijtë e Tropojës, Malësisë Gjakovës
Padyshim që ky objekt duhet të afrojë turistë jo vetëm shqiptarë, por për këtë kërkohen investime, kërkohet një projekt i mirëfilltë nga Ministria e Kulturës, që këto 3 kulla simbol të shëndërrohen në objekte turistike.

Rrahman Përllaku: Luftërat e Kosovës gjithmonë kanë gjetur mbështetje këtu, sa herë ka pasur luftë me  serbët, turqit, kanë gjetur strehë këtu. Këtu ka gjetur strehë Kosova kur ëshët gjetur keq.

Andamion Murataj: Xhaxhai im ka qenë 13 vjeçar, që është plagosur me brigadën e V në Sanxhak, Xhemal Murataj. Ai fliste vetëm me krenari për  çlirimin e Kosovës.

Muharrem Bajraktari

Rudina Xhunga:  Muharrem Bajraktari është i kësaj familjeje?

Romeo Gurakuqi: Jo, është i Lumës. Është një ndër figurat më të rëndësishme të Nacionalizmit shqiptarë, në fakt është pjesa që u fshi në harkun e dy muajve të fundit të fillimt të Luftës së Dytë Botërore për Shqipërinë. Fatkeqësisht është pjesa që nuk luftoi gjermanët, është pjesa që mbajti një qëndrim atdhetar, probritanik, por që nuk ka qenë me partizanët. Bëhet fjalë për një Shqipëri ndryshe dhe këtu qëndron gjithë problemi, që ne duhet të njohim mirë njëri tjetrin, duhet të kuptojmë edhe pozicionet që kanë mbajtur në periudha të caktuara edhe forcat nacionaliste. Dje kam ardhur nga Bënca me tre zonja të nderuara që kishin kaluar një periudhë të vështirë në periudhën e diktaturës në kampin e përqendrimit të Bëncës, dhe mes kujtimeve të tyre ishin dhe kujtime për familjen Bajraktari. Ata nuk i kanë merituar çfarë kanë kaluar. Bëhet fjalë për njerëz që i kanë dhënë dinjitet Shqipërisë, pavarësisht se ato kanë qenë kundërshtarë politikë edhe ushtarakë.

Rrahman Përllaku: Muharrem Bajraktari është i Lumës sime. Ai duhet të dallohet nga të tjerët. Ka qenë komandant i përgjithshëm i xhandarmërisë. Ka pasur këshilltarë anglezë që e bënë Shqipërinë, një xhandar një krahinë. Donte ta vriste Zogu, u arratis, shkoi jashtë, erdhi më pas në Shqipëri, i vetmi që nuk është as në kurorën e Viktor Emanuelit, as në shërbim të fashizmit. I propozuan dhe mund t’i jepnin gradën e gjeneralit, ta bënin komandant të karabinierisë, nuk ka pranuar. Nuk ka pranuar të vijë në Konferencën e Pezës, ka ardhur Ramadan Çitaku e ka takuar, nuk erdhi në Labinot. Partizanët i ka pritur në shtëpi. Ka një komunikatë kur kanë ardhur mercenarët e Halil Halisë në Vlorë, ka një komunikatë të Muharrem Bajraktarit: “Mos u shkruani mercenarë, mos shkoni të vriteni me vëllezërit tuaj”. Po të marrësh fjalimin e Manush Myftiut në Berat, atje gjen si i ka pritur Muharrem Bajraktari partizanët.

Romeo Gurakuqi: Propozimi që i ka bërë britanikëve,  misioneve të tyre,  ka qenë një propozim i jashtëzakonshëm, por krejt jashtë realitetit. Në fakt ai kërkoi të vihej në krye të gjithë lëvizjes për shtetformimin në Shqipëri në rrethanat e dekompozimit të pushtetit të Tiranës nën gjermanët, për të mos lejuar ardhjen e partizanëve, ka kërkuar edhe një shifër shumë të madhe dhe të gjitha i kishte bërë me preventivë.
Mirëpo ai ishte jashtë realitetit të zhvillimeve aktuale. Ky është një informacion i gjendur edhe në arkivat britanike.

Rudina Xhunga: Gjithë kjo histori, gjithë këto mite, gjithë kjo luftë. Si mund të jetësohet?

Andamion Murataj: Memoria historike për mua është gjëja më e rëndësishme, mënyra sesi ne e kujtojmë historinë tonë, pjesërisht nga tradita gojore që vjen ndërmjet folklorit, këngëve, valleve ndërsa sot është tradita e re, filmike, libra të botuar etj. Ajo si e shoh unë historinë e vendit tim, si do ia lë unë tim biri, në asnjë periudhë të historisë shqiptare nacionalizmi shqipatrë nuk ka qenë regresiv, asnjëherë nuk është udhëhequr nga vija të errëta, gjithmonë ka qenë një vijë progresiste dhe inspiruese për të ardhmen. Ne duhet ta shohim historinë ashtu siç na shërben sot, për të ndërtuar të ardhmen tonë historike.

Romeo Gurakuqi: Është shumë më e ndërlikuar se kaq.

Andamion Murataj: Unë e kuptoj kompleksitetin, se po të ishte bardhë e zi ne nuk do ta diskutonim fare. Midis këtij kompleksitetit të karaktereve, vendeve, të gjithë ushtrive botërore që përleshen në truallin tonë, duhet të gjejmë vijën e orientimit. Si të kujdesemi për këtë trashëgimi historike dhe si të mund ta ndërtojmë më tutje?

Romeo Gurakuqi: Bazuar mbi të vërteta ama.

Andamion Murataj: Absolutisht mbi të vërteta. Një e vërtetë që ti e sheh në prespektivë, në prespektivën e shkuar dhe të ardhshme. Unë mendoj se ështëe padrejtë ta shohim lëvizjen kosovare si kolaboracioniste. Ka pasur një lëvizje të fuqishme të majtë, ashtu siç ka pasur edhe në Çamëri dhe ne jemi përpjekur ta fshijmë, ta rrafshojmë. Sigurisht historinë e shkruajnë fitimtarët, unë mendoj se arti ynë i është borxhli kësaj memorie të pastër historike dhe komplekse. 

Top Channel