Askush nuk duhet të harrojë!

Në kontekstin e psikozës së luftës së vitit 1939 dhe pas një dhjetëvjeçari të shënjuar nga një shpërthim i antisemitizmit të dhunshëm, që i paraqiste hebrenjtë si pushtues keqbërës, zhvatës, luftënxitës, të etur për pushtet, shkaktarë të luftës, sa borgjezë aq dhe revolucionarë, shumë prej tyre merrnin vendim për t’u konvertuar në të krishterë së bashku me fëmijët e tyre. Konvertimi në masë u krye sidomos gjatë vitit 1939 dhe deri nga mesi i vitit 1940. Franca ishte kthyer në një strehë të shumë refugjatëve hebrenj nga Rusia, Ukraina dhe Europa Lindore dhe Némirovskët nuk kishin bërë përjashtim. Pa shtetësi në xhep, ata ishin kthyer në një pre të lehtë. Ata s’kishin më asnjë vend ku të qëndronin. Nemirovskët që ishin regjistruar në muajin qershor 1941, janë njëkohësisht hebrenj dhe të huaj. Misheli nuk mund të punojë më në Bankën e Vendeve të Veriut; shtëpitë botuese “arianizojnë” personelin dhe autorët e tyre, Irena nuk mund të botojë më. Ligji i 2 qershorit 1941 që zëvendësoi statutin e parë të hebrenjve të tetorit 1940, e bën dhe më të mjerueshme gjendjen. Ai është preludi i arrestimit të tyre, internimit të tyre dhe çuarjen në kampet naziste të shfarosjes. Irenë Nemirovski (Irène Nemirovsky) ishte një shkrimtare, përkushtuar në mënyrë skrupuloze profesionit të saj. Vetëm dy ditë para se të kish përkryer magnum opus-in e saj, romanin “Suite Francaise”, polici francez i trokiti në derë më 13 korrik 1942, për ta arrestuar si një hebreje të huaj. Ajo vdiq një muaj më vonë në Aushvic, në rrethana të panjohura saktësisht, nga tifoja apo në dhomat e gazit. Ishte vetëm 39 vjeçe. Më 15 korrik, nga një kamp transit në Francën Qendrore ajo i shkroi një shënim të shpejtë burrit të saj, Mishel Epstein, i cili do të kalbej gjithashtu në Aushvic.

“I dashuri im i shtrenjtë, mos u shqetësoni për mua. Mbërrita mirë këtu. Për momentin, ka pak rrëmujë, por ushqimi është shumë i mirë sa jam habitur vërtet… Një pako dhe një letër mund të dërgohen një herë në muaj. Mbi të gjitha, mos u shqetësoni. Gjërat do të shkojnë atje ku e kanë vendin, i shtrenjti im. Të përqafoj ty po aq sa i përqafoj dhe fëmijët tanë, me gjithë zemër e me gjithë dashurinë time. Irene”.

Ajo e dinte se ditët e saj të lirisë tashmë ishin të numëruara. Por gjithashtu me intuitën e një vëzhguese të hollë të botës ku jetonte duhet të ketë pasur sigurisht dhe parandjenjën se ajo kurrë nuk do ta përfundonte veprën e saj të fundit sa ishte gjallë “Suite Française”. Nëse do të kish menduar ndryshe, do ta kish marrë dorëshkrimin me vete kur ajo ngutej të mbushte një valixhe me disa artikuj, ndërsa xhandarët ishin duke pritur pas dere, për ta përcjellë jashtë. Por ajo nuk e mori atë. Letrat e saj, megjithëse plot shpresë, e përgënjeshtrojnë faktin se ajo e dinte që ditët e saj të të shkruarit kishin përfunduar. Burri i saj do t’ua besonte dorëshkrimin e kryeveprës së saj dy vajzave të tyre, Denisë dhe Elisabet, në kujdesin e pashoq të guvernantes së tyre besnike. Edhe dorëshkrimi i kësaj vepre ka një histori të vetën të patreguar më parë, “duke u kontrabanduar” nga njëri vend në tjetrin, në duart e vajzave të vogla që ishin në kërkim të zhdukjes nga xhandarët nazistë, pas vendimit për mbledhjen e fëmijëve hebrenj. Denisa nuk guxonte ta hapte fletoren e çmueshme që i kish lënë i ati, pothuajse gjatë më shumë se gjysmës së jetës së saj. Por pas 50 vjetësh, e hapi dhe pa se ai grumbull fletësh nuk ishte ditari zemërndjellës i atyre ditëve të tmerrit nazist, gjë që shpjegonte dhe ngurrimin e saj për të gërmuar nëpër të, por dy pjesë, të cilat ishin planifikuar të ishin dhe pjesët e një romani dedikuar Pushtimit të Francës dhe Dorëzimit të saj. Dorëshkrimi u botua në vitin 2004 dhe u bë një bestseller ndërkombëtar. Veshja kalorësiake e personazheve të saj dhe portreti i një France të shkatërruar nga lufta arritën të krahasoheshin me romanin “Lufta dhe Paqja” të Tolstoit të magjishëm. Me gjithë suksesin e padiskutueshëm të temës së L.II.B, nuk mundet dot që një lexues i thjeshtë ta lexojë Nemirovskin ndryshe, jashtë kësaj teme dhe për faktin se ky, mbi të gjitha, mbetet një roman edhe historik. Po aq e pamundur duket të lexohet përsiatja e saj me botën, sipas asaj që Irene, ka dashur të tregojë. Të flasësh për të, pa u evokuar fati i saj i tmerrshëm si hebreje, duke u përpjekur t’i largohej gjigandit nazist, do të ishte një injorim dhe përbuzje që do t’i bëje peshës që ka Holokausti në jetën tonë bashkëkohore. Por rasti i saj vjen dhe komplikohet nga një detaj i dytë biografik që ka dëmtuar pak vullnetin e mirë të çdo lexuesi, që rikujton vdekjen e Nemirovskit në Aushvic. Ndërsa ka lindur me një besim fetar prej hebreje, ajo është ushqyer disi në një mënyrë të veçantë, pothuajse sarkastike, gati-gati përbuzëse ndaj të njëjtit besim që kishin dhe bashkëmoshatarët e saj. Në romanet e saj, hebrenjtë nuk janë Ithtarët e Librit të Shenjtë, por ithtarët e pronës, parasë dhe argjendarisë së çmueshme. Për ta ka vlerë vetëm pasuria, pasuria dhe vetëm pasuria.

Si asnjëherë më parë, një shkrimtarë hebreje nuk përshkruan në faqet e romanit të saj asnjë personazh me origjinë hebreje sado të përpiqesh të kërkosh mes rreshtave skrupuloze shenja dalluese apo ngjyrime të kësaj forme. Në “Suitën Franceze” duket qartë se atje ku lexuesi studioz kërkon jetë hebrenjsh në arrati dhe nuk gjen asnjë, padyshim çdokush do ta mendonte si një “marrëveshje” të shkrimtares me veten. Mbi të gjitha, pasi e ke lexuar më në fund librin, duket se Nemirovski na kujton se ajo është një shkrimtare praktike: subjekti ishte shumë i fryrë në ato vite, nisur nga rrethanat jetësuese ndaj dhe ai i tërhoqi vëmendje asaj të mos rrezikonte shumë. Përveç kësaj, ajo ish kritikuar shpeshherë për portretet armiqësore që u kish bërë hebrenjve, ndaj ishte koha që çështja hebreje të lihej mënjanë.

Megjithatë, romani “Suitë Franceze” nuk duket assesi të jetë një roman që të ketë lidhje me luftën apo me paqen e brishtë pas dorëzimit, sepse gjenialiteti i Nemirovskit qëndron krejt diku tjetër. Ai ka të bëjë me diçka që është karakteristike franceze, krejt franceze, me gjithë origjinën e saj gjysmë hebreje dhe ruse apo dhe gjithë joshjen e saj prej Turgenievit, Çehovit dhe Tolstoit. Është pikërisht ky gjenialitet i saj që e ka përcaktuar atë si pjesë të traditës së madhe letrare franceze. Nemirovski ishte një moraliste. Ashtu si Paskali, La Rochefoucauld dhe Flaubert, atë e grishte jo pak shuplaka që donte t’i fshikullonte nxehtësisht shoqërisë njerëzore dhe devocionit të saj të moralit hipokrit. Fjalitë e saj të shkurtra dhe të drejtpërdrejta diku të rrafshëta e diku pak më të lëmuara, nënvizojnë një qartësi të pamëshirshme të vizionit dhe një vrazhdësie të fshehtë që dhemb diku lehtë, por me gjasa shpeshherë me qëllimin për të lënduar. Ajo është e ftohtë, e kthjellët, thuajse e tejdukshme në aftësinë e saj për t’iu larguar mashtrimit ose më keq akoma, vetëmashtrimit. Pikërisht këtu qëndron dhe madhështia e saj. Nemirovski ishte një shkrimtare e çliruar nga iluzionet e shtrënguara njerëzore dhe kurrë nuk u përpoq të hynte midis kësaj bote vdekatarësh, duke mbetur si dhe shprehet vetë, “e vetme por e lirë në hyjësinë e saj”. Ajo shfaq jo pa qëllim besimin e keq, tall ëndrrat pretencioze të borgjezëve të mëdhenj me shpirt të vogël, i ngërdheshet mëshirës njerëzore, ku me penelata mjeshtërore zhvesh karikaturat e një Dandy hipokrit që sheh kudo në atë mjedis francez. Ajo shpotiste pa mëshirë stonimet ngjethëse mes asaj që dukemi se jemi dhe asaj që mundohemi t’i ikim, t’i zhdukemi ngase kemi frikë. Dhe ajo e bën këtë nëpërmjet një proze që është e pakompromistë klasike, nën një gjuhë të gdhendur fort ndër gjuhë, të sinqertë dhe të drejtpërdrejtë. Nemirovski nuk mbeti kurrë e ndrojtur nga paragjykimet dhe helmet e përditshmërisë. Çdo fjali e saj shkruhet nën një ironi të thellë e sarkastike, shenja e sigurt e inteligjencës te një shkrimtar. Koha është gjithmonë e bukur gjatë ditëve të pushtimit të vendit ku jeton, në mendjen e saj dhe pas luftës në një Francë festive, ku askush ende nuk mund të përballet me sytë e një veterani, ku shenjat e fundit të shpërfytyrimit të një toke pas plasjeve të mbidheshme dhe fushëbetejat e së djeshmes historike, libri të nget dëshirën t’i prekësh nga afër, duke shtuar dhe veçorinë e atraksionit për turistët e huaj. Ndaj në vesh i kam thirrjet e cicerones, sa herë kam etje për dije të së shkuarës dhe njohjes së saj kudo ku shkel, “ejani këndej, zonja e zotërinj, drejt një fushëbetejë tjetër dhe shikoni përreth, ç’qe ajo luftë. Shihni një vend, ku bomba ka shpërthyer, nën një çati të vogël në një familje me dy vogëlushe me kordele në ngjyre të bardhë. Afrohuni më këndej, zonja dhe zotërinj”. Dhe ndër mend të vjen një thënie e brishtë e një prej personazheve të saj, Pierre Hardelot, në një tjetër roman të saj më të hershëm, duke iu kthyer shkatërrimeve jo më pak të pakonsiderueshme që Lufta e Parë Botërore la pas: “Askush nuk duhet të paguajë një çmim të tillë dy herë”. Dhe francezët e kishin mësuar këtë leksion shumë mirë. Ata u ishin dorëzuar nazistëve më 1940, para se të paguanin këtë çmim dy herë. Këtë radhë, ata që e paguan ishin hebrenjtë, 77 000 prej tyre.

Gazeta ‘Shqip’

Top Channel