Rama podcast me bashkëshortin e ambasadores suedeze: Çfarë i pëlqen dhe çfarë jo në Shqipëri

Rama tha se intervista me Christof Landor nuk është për këtë çështje, por për artin e tij të të shkruarit, të frymëzuar nga qëndrimi në Shqipëri.

Ai është një shkrimtar, një njeri i kulturës, njohës i thellë i letrave dhe një autor i cili gjatë qëndrimit në Shqipëri ka shkruar edhe poezi, të inspiruara nga Shqipëria-ishte ky prezantimi i bërë nga kryeministri për zotin Landor.

Ai tha se gjëja e parë që e suprizoi në Shqipëri është Dajti. “unë jetoj përballë Dajtit.Ai mal ishte përshtypja e parë. Unë vij nga Stokholmi. Është bregdetar dhe niveli është 0. Ishte hera e parë që jetoja me vertikalitet dhe kjo më mrekulloi. Është një tjetër mënyrë e të jetuari. Bota nga e rrafshët, u shndërrua dydimensionale.”

Çfarë të pëlqen në Shqipëri ishte pyetja nga Rama, ndërsa përgjigjja e tij ishte, shqiptarët.

“Ia kam bërë vetes këtë pyetje, dhe ma kanë bërë shumë herë. Për ta vazhduar atë lojën e pingpongut kjo është një pyetje që herët a vonë, ma bën çdo shqiptar.  Ajo çfarë do të marr me vete, kur të kthehem në shtëpi është se gjërat më të mira të Shqipërisë, janë padyshim, shqiptarët! Nuk ka pikë dyshimi. Malet janë fantastike, ushqimi është i shkëlqyer, vreshtat, deti, zogjtë, por për mua janë shqiptarët. Ju jeni njerëz të ngrohtë, të zgjuar, doni të argëtoheni, dhe të rrish me ju është argëtuese”-tha ai.

I pyetur nga Rama për një përgjigje të sinqertë se çfarë nuk i pëlqen nga Shqipëria dhe shqiptarët ai përmendi mungesën e besimit në instuticionet, trafiku dhe pakujdesia me mjedisin.

“Jeni njerëz me zemër të ngrohtë dhe miqësorë. Por më krijohet përshtypja që jeni shumë miqësore me të huajt por jo me njëri tjetrin. Problem më i madh në shoqërinë shqiptare është mungesa e besimit në të gjithë nivelet, mes individëve, institucioneve e shoqërisë. E shikon në ditën e përditshme, në trafik, secili do të kalojë I pari. Kjo është një pengesë e madhe. Pakujdesia me mjedisin. Plehrat”- tregoi ai.

Bashkëshorti ambasadores, i cili është në ditët e fundit të qëndrimit në Shqipëri, tregoi se ky vend do t’i mungojë.

Intervista e plotë: 

Episodi i 13 i podcastit “Flasim”, sot flasim me një personazh atipik. Atipik për faktin se është krejt i panjohur për ju, atipik për faktin se në Shqipëri është për shkak të gruas, atipik për faktin se jemi mësuar të flasim me ambasadorë, për ambasadorë, ndërkohë që personazhi që është këtu me mua burri i një ambasadoreje. Por arsyeja e ftesës nuk është kjo. Arsyeja e ftesës është se bashkëvuajti i ambasadorez suedeze, e cila e përfundoi misionin e saj në Shqipëri dhe tani së bashku me burrin po bëjnë gati valixhet, është shkrimtar, një njeri i kulturës, njohës i thellë i letrave dhe një autor, i cili gjatë qëndrimit këtu ka shkruar edhe poezi që janë të inspiruara nga Shqipëria. Ky është Kristoffer Leandoer.

Sapo të prezantova si një të ftuar atipik, sepse, e para, je në Shqipëri jo për zgjedhjen tënde, po për shkak të gruas. E dyta, sepse, në Shqipëri, siç e di, ambasadorët janë të rëndësishëm. Ne flasim për ta, flasim me ta, por askush, askush nuk flet e madje as nuk u shkon mendja për personat që kanë në krah. E treta, pastaj, sepse nuk je thjesht një njeri që merresh me shtëpinë, kur gruaja është në punë, por je një njeri i letrave, i kulturës, shkrimtar dhe njohës i thellë i kulturës dhe letërsisë së vendit tënd, por edhe më tej i letërsisë botërore, kështu që, mirë se erdhe. Ndihem shumë, shumë i nderuar dhe i përulur që të kam këtu.

Kristoffer Leandoer: Ndjesitë janë të ndërsjella.

Rama: Për ta nisur, si është të largohesh nga ky vend?

Kristoffer Leandoer: E di? Unë krenohem që nuk shoh kurrë pas. Krenohem me veten se nuk jam absolutisht nostalgjik, asfare sentimental. Krenohem me veten se jetoj në të tashmen, por, për të qenë i sinqertë, mund të them se ky është vendi i parë nga i cili largohemi, për të cilin, qysh tani, e di që do të më marrë malli.

Rama: Uau!

Kristoffer Leandoer:  Ja, që, po.

Rama:  Përpara se të të pyes “pse”…

Kristoffer Leandoer:  Pjesërisht, kjo vjen sepse jam më i vjetër tashmë dhe më i ndershëm me veten… po pjesërisht, edhe falë Shqipërisë.

Rama:   Përpara se të të pyes pse mendon kështu, do të të kërkoj të shpjegosh pak më shumë të qenit josentimental, sepse po të merrja stereotipin e një nordiku, do thoja, janë njerëz të ftohtë, por e di, duke qenë se jam në një moshë të caktuar dhe gjatë jetës sime kam qenë i bekuar se kam njerëz të jashtëzakonshëm, njerëz të shkëlqyer, përpara dhe pasi e nisa këtë punë, edhe për shkak të punës, kam bërë një jetë të mbushur plot me befasi të mirëpritura, sa u takon njerëzve, edhe befasi të këqija, por kjo është tjetër çështje. Bazuar te nordikët që njoh unë, nuk do të thoja kurrë që janë njerëz të ftohtë, kështu që, çfarë do të thotë “josentimental”?

KL: Do të thotë të mos jetosh me atë që ishte apo që mund të ishte, apo që duhet të ishte, por të përqendrohesh tek ajo çka aktualisht është, ma merr mendja. Është diçka që pjesërisht e kam zhvilluar si ideal, përmes atij pak budizmi që jam rrekur të praktikoj, përgjatë jetës, por e kam edhe në natyrë, besoj. Thjesht nuk e kthej shumë kokën pas. Mendoj që është më interesante të jesh në të tashmen.

Rama:  Do ishte e drejtë të thoshim se kur mendojmë për kinematografinë suedeze, që është ajo që njoh më shumë – sepse me letërsinë suedeze jam krejt i panjohur – por, kinemaja suedeze, sidomos, por dhe arti suedez njëfarësoj ka një sentimentalizëm të thellë për atë çfarë ka qenë, atë çfarë ka shkuar, për vetë konceptin e kohës që shtrihet e tendoset përtej çdo kapaciteti që mesdhetarët apo latinët kanë për ta rrokur, sikur jetohet çdo frymëmarrje dhe lëngohet për çdo frymëmarrje që shkon. Do ishte e drejtë të thuhej kështu apo nuk e mendon në këtë mënyrë?

Kristoffer Leandoer:  Është interesante ta dëgjosh nga një shqiptar. Dua të them, ju jetoni një histori që pjesërisht është më e gjatë se e jona. Dua të them që Apolonia, Bylisi, Butrinti ishin qytete atëherë kur ne ende nuk kishim dalë nga shpellat, kështu që ju keni një histori edhe më të gjatë sesa ne.

Rama:  Po, po prandaj po them, duket sikur kemi një histori më të gjatë, por koncepti ynë për kohën është krejt i ndryshëm dhe ngjan sikur kujdesemi shumë më pak për atë çfarë ka ndodhur, në përpjekje për të jetuar të tashmen dhe duket sikur ndërsa sheh, le të themi, Bergmanin, të le ndjesinë sikur zhytesh në një shpirt tejet të thellë, ku përballja me kohën është një vuajtje.

Kristoffer Leandoer:  Mos është kjo një mënyrë shumë e sjellshme për të thënë që këta filma janë të ngadaltë?

Rama:  Po. Është një mënyrë jo e sjellshme, por shumë e drejtpërdrejtë për të thënë ose për të të pyetur nëse kjo ngadalësi lidhet me sentimentalizmin, me ndjesinë e vdekjes, me ndjesinë e vetmisë, me ndjesinë e mundimit të shpirtit?

Kristoffer Leandoer:  Së pari, e di që Bergmani është shumë ai stereotipi në botë sesi duhet të jenë suedezët. Madje kam pasur një mik aktor që ka luajtur në një film me Tom Cruize dhe, meqë ishte suedez, Tom Cruise e thërriste vetëm Bergman. “Hej, Bergman, eja këtu!” Po neve Bergmani na duket i ngadaltë dhe i vështirë për t’u parë, madje edhe irritues, pra edhe ne e shohim me sytë tuaj, megjithëse ai trajton diçka që është pjesë e shpirtit tonë kombëtar. Siqoftë, nuk mendoj aspak që ai është sentimental, është më shumë një brengë ekzistenciale. Ti përmende vdekjen, ai merret shumë me vdekjen, por mendoj që është edhe shumë një artist fetar. Mendoj që ajo vija ndarëse që hoqe nuk është midis mesdhetarëve dhe nordikëve, nuk mendoj që është në kuptimin historik, por të dallimeve fetare, sepse ne kemi  besimin protestant që prej pesëqind vjetësh dhe ky është një besim që merr mbi vete të gjithë barrën e jetës, të jetës personale apo të zgjedhjeve morale që bën, ndërkohë që besimet e tjera përpiqen t’ia heqin këto njeriut dhe t’ia japin Zotit ose entiteteve të tjera. Protestantizmi bën të kundërtën. Ia ngarkon të gjitha ato individit dhe i thotë: “Bam, ja ku e ke barrën e të gjitha zgjedhjeve që bën, mbaje tani!” Ti mban përgjegjës, pra je i lirë…

Rama:  Me shumë mirësjellje më the se kam një stereotip të Bergmanit, që nuk është Bergman që shihni ju…

Kristoffer Leandoer: Po, po ne ndërtojmë botën tonë mbi stereotipe.

Rama:  …por e përbashkëta midis nesh, thua ti, është që të dy nuk mund t’i përballojmë me qetësi apo me durim filmat e tij madhështorë. Le t’u kthehemi pyetjeve më të zakonta, sepse Bergmani…

Kristoffer Leandoer: Është temë e gjerë…

Rama: rrezikon të na mbajë këtu ditë të tëra.

Kristoffer Leandoer: Ai ka mbajtur gjithë Suedinë 50 vjet.

Rama:  Ta kam treguar atë historinë që kur Rudi Xhuljani u përpoq të vendoste sundimin e ligjit në Nju Jork, një mikun tim e kapën për parkim të gabuar për herë të tretë. Ai ishte mësuar të paguante, por i thanë: “Jo, jo, është hera e tretë që e bën, kështu që duhet të vish në komisariat”. Shkoi në komisariat dhe e vunë në një dhomë të errët të shihte Bergmanin pa zë. Merre me mend! Pastaj, më tha, qysh kur kalova atë gjë, kurrë nuk parkova më gabim, se s’doja ta përjetoja prapë atë torturë.

Kristoffer Leandoer: A e ke menduar ta përdorësh këtu?

Rama: Çfarë dije për Shqipërinë, kur gruaja erdhi në shtëpi dhe të tha: “Kristoff, detyra e re është Shqipëria”.

Kristoffer Leandoer: Nuk dija asgjë. Dija vetëm, për t’i qëndruar kësaj loje pingpongu me stereotipat… kisha këtë nocionin e vagullt se, dikur, Shqipëria ishte Koreja e Veriut e Europës dhe se kishte ndryshuar, por nuk dija në ç’drejtim. Po kjo ka qenë jeta ime. Ky ishte vendi i tretë ku kam lëvizur pa qenë kurrë më parë apo pa pasur asnjë lidhje me të. Megjithatë, bëra atë që bëj kur ndodhin këto situata. Shkova në bibliotekën bashkiake të Stokholmit dhe mora gjithçka, gjithçka.

Rama: E njihje më parë Ismail Kadarenë apo e njohe më pas?

Kristoffer Leandoer: Përgjigjja më e sinqertë është që nuk e njihja më parë, i dija vetëm emrin, nuk e kisha lexuar. Nuk kisha lexuar kurrë asgjë të shkruar nga një shqiptar më parë. Tani jam një enciklopedi.

Rama:  Shkove në bibliotekë, more librat dhe pastaj erdhe këtu. Si ishte përshtypja e parë. Sa i përkoi me pritshmëritë vendi real. Zbrite në Tiranë, bëre rrugën, arrite te vila jote. Dole në ballkon, hodhe sytë rrotull. Ishte ashtu siç e prisje përshtypja e parë?

Kristoffer Leandoer: Ishte nxehtë. Ishte shumë, shumë më nxehtë nga ç’e prisja. Teorikisht, e dija që ky ishte vend mesdhetar, por e kisha ende të skeduar diku këtu në këtë hard diskun tim që ishte vend ballkanik. Pra, mësimi i parë ishte dhe është i thellë e vlen si për motin, ashtu edhe për sjelljen e mendësinë: Shqipëria është një vend mesdhetar, jo një vend ballkanik në vetvete. Ky ishte dhe diçka tjetër. Ti e di ku jetoj, në Rolling Hills dhe çfarë kam përballë ballkonit tim, kam Dajtin. Kjo ishte përshtypja e parë e fortë, malet. Unë vij nga Stokholmi. Stokholmi është bregdetar. Janë 14 ishuj në det, ndaj është në lartësinë zero nga niveli i detit.

Rama: I rrafshët.

Kristoffer Leandoer: Po, është i rrafshët. Pra, kjo ishte hera e parë që nisa të jetoj me madhështi vertikale, me vertikalitet në jetën time dhe kjo më mrekulloi dhe, për të qenë i sinqertë, vazhdon ende ta bëjë. Është një tjetër mënyrë të jetuari. Bota, nga e rrafshët, u shndërrua në dydimensionale.

Rama: Kur kthehesh pas, dhe je hasur me këtë pyetje, çfarë të pëlqen te Shqipëria?

Kristoffer Leandoer: Ia kam bërë këtë pyetje vetes dhe ma kanë bërë shumë herë. Për ta vazhduar atë lojën e pingpongut, kjo është një pyetje që, herët a vonë, ma bën çdo shqiptar. Më thonë: “Mjaft folëm për ty, çfarë mendon ti për ne?” Ajo çfarë do të marr me vete, kur të kthehem në shtëpi është se gjërat më të mira të Shqipërisë janë absolutisht, pa asnjë hezitim, shqiptarët. Nuk ka pikë dyshimi. Malet janë fantastike, ushqimi është i shkëlqyer, vreshtat, deti, zogjtë e të tjera, po, për mua, janë shqiptarët. Shumë shpesh, kjo i befason shqiptarët. Ju jeni njerëz ngrohtë, njerëz që doni të argëtoheni, jeni të zgjuar, doni të argëtoheni dhe të rrish me ju është argëtuese. Është kaq e thjeshtë dhe për një njeri me ritëm të ngadaltë dhe jo me ritëm të shfrenuar, të jesh këtu është çliruese. Jemi argëtuar shumë.

Rama:  Pra, po të kishe pasur ndonjë fuqi mbi vendimin e Ministrisë së Jashtme, do ta kishe zgjatur qëndrimin e bashkëshortes në Shqipëri?

Kristoffer Leandoer: Kjo nuk është as pyetje apo jo?

Rama: Nuk është pyetje.

Kristoffer Leandoer: Jo, se kjo është natyra e punës.

Rama: Po, po, e di natyrën e punës. Pyetja ishte…

Kristoffer Leandoer: për mua, personalisht?

 Rama: Personalisht për ju.

Kristoffer Leandoer: Po dhe jo. Edhe kjo është diçka që e kam mësuar me kohën, që gjërat jo gjithnjë bëhen më mirë, nëse zgjatin më shumë. Nëse nuk i zgjat dot përjetësisht, mund të mbash me vete një kujtim. Kemi ende fëmijët dhe prindërit e moshuar në shtëpi, kështu që…

Kryeministri Edi Rama:  Po, por po e them në kuptimin e…

Kristoffer Leandoer: Mirëqenies sime këtu? Po, po, do mund të rrija përgjithnjë, por, po aq, edhe mund të mos rrija, se jam nga Stokholmi.

Kryeministri Edi Rama:  Më duket se ta kam thënë këtë. Përshtypja ime e parë, “përplasja” e parë me suedezët ka qenë në një ashensor, në Paris. S’më kujtohet në ta kam thënë. Isha në Cité des arts. Marr ashensorin, ashensori po zbriste dhe isha me në vajzë të bukur. Nuk e njihja. Thjesht, i thashë “përshëndetje”. Ashensori hapet dhe, me mirësjellje, i them, “ju lutem”. Ajo m’u kthye dhe më tha: “Më fal?!” I thashë: “Ju lutem”.

Kristoffer Leandoer: Jo, nuk ma kishe treguar.

Kryeministri Edi Rama: Më thotë: “Kush je ti të më thuash që të dal e para, kur ti je afër derës dhe ne jemi të barabartë? Se ti je burrë, nuk do të thotë që unë të favorizohem”. Çfarë ishte kjo! I thashë: “Ndjesë”. U prezantova dhe, më pas, ajo më tha se ishte nga Stokholmi. Pastaj, u bëmë miq dhe më tregoi arsyet e asaj sjelljeje të ashpër. Pse e kujtova këtë. Së pari, sepse është e jashtëzakonshme ajo që ka bërë Suedia lidhur me barazinë gjinore, por, së dyti, sepse ishte befasuese të shihje se ajo vajzë agresive, ishte, në fakt, një njeri shumë i mirë dhe nuk kishte sjellje prej burri, por si një grua. Si ndihesh këtu apo si je ndjerë këtu, apo çfarë ke kuptuar nga shoqëria si e tillë? A e ke ndjerë atë që na e thonë përherë ose për të cilën herë-herë shqetësohemi edhe ne, për një shoqëri shumë mashkullore?

Kristoffer Leandoer: Po nuk e lë dot atë panoramën e barazisë suedeze pa e komentuar. Mendoj që kjo është në të mirë të të gjithëve. Nuk është ajo mënyra sesi funksionon barazia suedeze në jetën e përditshme. Dua të them… suedezja e parë që ke takuar, kam frikë se ka qenë një person në mënyrë jotipike pa humor. Barazia është e rëndësishme për barazinë gjinore, të gjitha barazitë janë të rëndësishme, por…

Kryeministri Edi Rama: Pra, është normale t’i thuash një gruaje “të lutem” dhe ajo e pranon.

Kristoffer Leandoer: Në fakt, shumica e njerëzve janë të aftë të bëjnë dallimin midis mirësjelljes dhe sesi ajo është një sistem gjestesh të vogla, që e bën jetën të lehtë dhe më të pranueshme për të dyja palët. Është si të ndalosh flirtimin. Kjo është një lojë që sekset e luajnë qysh në fillim të kohërave. Është si ngjyrat e zogjve dhe kafshëve që janë ndryshe… Dua të them që kjo është lojë e argëtim, nuk ka të bëjë me çështjet reale, të pushtetit dhe të institucioneve. Mund të kesh barazi në atë drejtim dhe sërish të ruash lojën dhe argëtimin nga ana tjetër. Nuk e di, sepse feminizmi ndryshon, si të gjitha -izmat, çdo tri minuta dhe nuk e di cila është agjenda aktuale. Po, për mua, barazia mund të arrihet dhe ti prapë mund t’i mbash karrigen zonjës tënde.

Kryeministri Edi Rama:  Po si arritët deri këtu si shoqëri, sepse, në një farë mënyre, Suedia dhe të gjitha vendet nordike kanë qenë pararojë për këtë në kontekstin europian? Pra, nga vjen? Do ta lidh këtë me filmografinë. Kur sheh filmat me vikingë, sheh gratë dhe burrat që luftojnë si të barabartë. Pra, është diçka që vjen nga shumë përpara apo është diçka që erdhi në një moment në jetën politike të Suedisë moderne ky fiksim me barazinë gjinore?

Kristoffer Leandoer: Jo, mendoj se perceptimi yt për vikingët është i saktë. Po të kthehesh pas, po të lexosh sagat islandeze, sagat e vikingëve, ka një nivel më të lartë barazie në ato shoqëri sesa në çdo shoqëri tjetër bashkëkohore. Ka të bëjë edhe me kushtet tona të motit dhe sepse ishim një popullsi relativisht e vogël e shpërndarë në një mjedis masiv dhe shumë armiqësor, ndërkohë që kishte nevojë për të gjithë. Pra, kjo është pjesë e rrënjëve, por ka pjesë të tjera që janë një luftë e gjatë politike. Nuk erdhi nga hiçi. Është pjesërisht ende në rrugë e sipër. Zona të mëdha janë thuajse të barabarta, por po të shohësh sektorin financiar dhe bordet e kompanive të mëdha, ka ende gjëra për t’u bërë. Kërkon shumë punë dhe vullnet, vullnet politik.

Kryeministri Edi Rama: T’i kthehemi historisë, vikingëve dhe ndërtimit të shtetit suedez që ka kaluar momente mjaft interesante, për ta sjellë Suedinë në një fazë me “muskuj” të vërtetë. Sa e rëndësishme është historia për suedezët. Sa e rëndësishme është të mësohet në shkollë, sa e rëndësishme është të flitet për të në familje, për historinë? A flisni shumë për historinë?

Kristoffer Leandoer: Meqë jemi këtu, babai im ka qenë mësues historie, kurse nëna mësuese e gjuhës suedeze dhe angleze, ndaj unë jam rritur me këtë lloj diskutimi, jam rritur me historinë si diçka që gjallon dhe na përkufizon. Po kështu, jam rritur duke lëvizur nga Stokholmi në një qytezë të quajtur Sigtuna, që është njësoj si të marrësh Butrintin dhe ta kthesh prapë në një qytet ku jetohet. Kjo është Sigtuna. Ishte kryeqyteti i parë i Suedisë. Ne jetojmë në histori. Pra po, do të thoja që po, është e rëndësishme. Ne përkufizohemi nga jetesa brenda një horizonti të gjatë kohor.

Kryeministri Edi Rama:  A do të thoshe që rrugëtimi yt më pas në letërsi, kulturë, zgjedhja për t’u bërë shkrimtar lidhet me fëmijërinë tënde, me diskutimet që bëheshin në familjen tënde apo e zbulove më vonë?

Kristoffer Leandoer: Të gjithë duan të jenë zbulues, të gjejnë Kolombin e tyre, por e vërteta është se unë kam teorinë time sesi funksionojnë gjërat, nga filmi “Heshtja e qengjave”. Hanibal Lekteri i thotë agjentes Starling: “Ne laKmojmë atë që shohim”. Ne mund të dëshirojmë vetëm atë që kemi para syve. Nuk dëshiron dot diçka që nuk e sheh, kështu që, po, sigurisht, jam formuar nga rritja me prindërit, por edhe me gjyshërit nga babai dhe nga nëna. Gjyshi nga nëna ishte famullitar në kishën shtetërore, ndërsa gjyshërit nga babai ishin zyrtarë të kishës “Ushtria e shpëtimit”, kështu që u rrita me histori, literaturë dhe me fe.

Kryeministri Edi Rama:  Një kombinim mjaft i plotë, do të thosha, me të gjitha ekstremet brenda mureve të familjes.

Kristoffer Leandoer: Po dhe më duhet të them që kisha, feja ka qenë një pjesë shumë e madhe e formimit të shoqërisë moderne suedeze. Zakonisht, flitet për sindikatat kur bëhet fjalë për atë që e formon, por kishat, sidomos kisha si Ushtria e shpëtimit, patën një rol të jashtëzakonshëm në formimin e shtetit modern të barabartë e të mirëqenies, sepse i dhanë gjithkujt mundësinë për t’u angazhuar. Në një bashkësi të tillë të vogël, gjithkush është i nevojshëm, gjithkush mund të luajë një rol, gjithkush mund të bëjë diçka dhe iu rritet vetëbesimi. Nuk është si të kesh një shef që të thotë çfarë të bësh. Po kështu, edhe kjo gjëja e tmerrshme, që shfaqet aq tmerrshëm në filmat e Bergmanit, kjo barra e përgjegjësisë personale për jetën tënde, për telashet që shkakton në jetë, të jep gjithashtu liri dhe një mundësi si qytetar, sepse ti mban përgjegjësi e, për rrjedhojë, mund të bësh diçka dhe të luash një rol.

Kryeministri Edi Rama:  Për t’i dhënë bisedës pak dritë mesdhetare, do t’i kthehesha peizazhit. Përmende elementin vertikal dhe horizontal. Cilat pjesë të Shqipërisë të pëlqyen më shumë, që të tërhoqën më shumë? Përveç Malit të Dajtit…

Kristoffer Leandoer: Përtej Malit të Dajtit ka male të tjera, sigurisht. Unë vij nga një vend me male të vjetra, që janë me maja të rrumbullakosura e gri. Shqipëria ndërkohë është në zhvillim e sipër. Gjeologjikisht, ju ende po merrni formë, ndaj gjithçka është kështu… Vetëm 20 minuta larg nga vendi ku jetojmë është shpella e Pëllumbasit. Kam qenë mbi 10-20 herë atje. Kemi bërë dy herë Thethin dhe Valbonën. Kam ngjitur dy herë Korabin. E gjithë pjesa e veriut është fantastike.

Kryeministri Edi Rama:  Po deti?

Kristoffer Leandoer: Edhe deti, sigurisht, e dashuroj. Vendim im i veçantë është Himara. E dua Himarën dhe rrugën atje, Qafën e Llogarasë. Më pëlqen shumë të udhëtoj me makinë përmes Qafës së Llogarasë. Më jep drithërima.

Kryeministri Edi Rama:  Është e mrekullueshme. Është absolutisht mahnitëse, sepse është gjëja më e papritur që të shfaqet kur ngjitesh lart, pastaj më lart  dhe, befas, të del ky peizazhi i pabesueshëm. Të duket sikur të thotë: “Fluturo!”

Kristoffer Leandoer: Po, fiks ashtu. Është shumë… dhe të duhet të përmbahesh, se unë jam shofer.

Kryeministri Edi Rama:  Pa dashur të ndërhyj, por do të ishte shumë mirë sikur të ndaje me ne dhe me të gjithë ata që na ndjekin tani një prej poezive të tua, sepse më bëri shumë përshtypje kur më the se çdo mëngjes ecën dhe vrapon, ecën dhe vrapon dhe shkruan me mendje. Pastaj, kur kthehesh në shtëpi, shkruan me dorë gjithë çfarë ke shkruar në mendje.

Kristoffer Leandoer: Po, ky është procesi. Është shumë i ngadaltë, por është gjithashtu shumë fizik.

Kryeministri Edi Rama: Terreni i Shqipërisë duhet të jetë më i miri për ty, sepse është me ulje e ngritje, nuk është si në Stokholm, i rrafshët.

Kristoffer Leandoer: Jo.

Kryeministri Edi Rama:  Pra, a mund të ndash një poezi me ne?

Kristoffer Leandoer: Po, me shumë kënaqësi. Në anglisht?

Kryeministri Edi Rama: Po nëse e ke në shqipe…

Kristoffer Leandoer: Po nuk mund ta lexoj, ndjesë.

Kryeministri Edi Rama:  … nuk mund ta lexosh. Po mund ta bëjmë ndryshe. Ti e lexon në suedisht, unë e lexoj në shqip.

Kristoffer Leandoer: Në rregull. Duke qenë se e prezantove ashtu, do të lexoj një poezi në ecje.

Kryeministri Edi Rama:  Mirë

Kristoffer Leandoer: Kjo, numri 8.

Kryeministri Edi Rama:  Do ta lexoj me ndjesën që nuk mund të jem aq muzikal, por do të përpiqem. (Poezia) Shpresoj që ndjekësit tanë ta kenë kuptuar.

Kristoffer Leandoer: Dua vetëm të shtoj që është përkthimi i së jashtëzakonshmes Entela Tabaku.

Kryeministri Edi Rama:  Po, është i mirë, është shumë i mirë. Për të vazhduar pak me librat, çmimi “Nobel” dhe Ibrahimoviçi janë dy gjëra që lidhen me idenë e përbashkët të shumë njerëzve për Suedinë. Ma ha mendja duhet të ketë shumë pak njerëz që nuk e dinë se çmimi “Nobel” dhe Suedia janë e njëjta gjë.

Dua të bëj një pyetje për të cilën kam një interes të caktuar, rreth një shqiptari dhe pastaj një pyetje më të gjerë lidhur me mosmarrëveshjet së fundi lidhur me çmimin “Nobel”. Pyetja për të cilën kam interes personal është për Ismail Kadarenë. Ai ka qenë afër trofeut, çmimit për një kohë të gjatë, por nuk u realizua kurrë. Pyetja është, duke supozuar se ju i njihni të gjithë nobelistët në letërsi, si e shihni letërsinë e tij në atë kategori. Nga ana tjetër, a mendon se çmimi “Nobel” ka qenë i padrejtë kundrejt shkrimtarëve që mund ta kenë merituar? Unë mendoj që po.

Kristoffer Leandoer: Po, pa pikë dyshimi. Ndoshta duhet ta ndajmë me dëgjuesit që unë kam qenë pjesë e komitetit të çmimit, prandaj edhe di diçka rreth kësaj. Kam qenë pjesë e procesit. Pra, po ka qenë. Një gjë që e dimë të dy si artistë dhe shkrimtarë është që nuk mund të ketë konkurs në art. Nuk është njësoj si kush vrapon më shpejt, kush shkruan romanin më të mirë

Kryeministri Edi Rama:  Kush shënon më shumë gola…

Kristoffer Leandoer: Po, po, nuk funksionon ashtu. Deri në pikë është çështje mjeshtërie, dijesh, artizanati, por për pjesën tjetër është çështje kohe, çfarë kërkon koha, çfarë është në modë dhe çfarë iu pëlqen njerëzve dhe sa i aftë je të komunikosh atë që ke brenda vetes. Është çështje subjektive, nuk mundesh thjesht të votosh. Ndaj, sigurisht që është e padrejtë dhe lista e shkrimtarëve që ia vlenin e gjenive që nuk e kanë marrë vetëm sa rritet me kalimin e kohës

Kryeministri Edi Rama:  Natyrisht është më e gjatë sesa e atyre që e kanë fituar.

Kristoffer Leandoer: Po, por po përmend edhe Marsel Prustin, Xhejms Xhoisin, Virxhinia Ulfin, D.H. Lawrence, ke katër me një dorë, Franc Kafka, të cilët nuk e kanë fituar. Megjithatë, prapë jepet çdo vit dhe mendoj se arsyeja pse pranova të jem në Komitet ishte se e kuptova se, njëherë në vit, letërsia del në lajme, njëherë në vit, të gjitha stacionet televizive marrin pajisjet dhe shkojnë nëpër librari për të pyetur njerëzit se çfarë mendojnë për atë shkrimtar. Pra, njëherë në vit, bota interesohet. Çmimi “Nobel” po kërcënohej nga skandalet e mëparshme në Akademinë Suedeze, e të tjera, e të tjera, ndaj kjo ishte një mundësi shëlbimi dhe më kërkuan të isha pjesë e komiteti dhe mendova, “në rregull, po e bëj”. Ishte edhe pak kërshëri, sepse, gjatë gjithë jetës sime, çmimi “Nobel” ka qenë një gjë e madhe dhe kjo ishte një mundësi

Edi Rama:  …për ta parë nga brenda.

Kristoffer Leandoer: Për të parë pas perdes, ku duan të jenë të gjithë, aty, pas skene dhe ishte vend interesant. Për t’iu kthyer pyetjes nëse e konsideroj Ismail Kadarenë mes atyre që e meritojnë. Po, pa asnjë dyshim. Ai është një autor tejet i rëndësishëm. Gjithashtu, fakti është, mendoj dhe është pak turp që kjo gjuhë ende nuk ka marrë çmimin “Nobel”. Mendoj që po të kisha qenë perëndi, perëndia e letërsisë, do të kisha zbritur nga reja ime ndoshta në vitet ’60, ’50 dhe do ia kisha dhenë Lasgush Poradecit.

Rama: Po, një tjetër shkrimtar i shkëlqyer.

Kristoffer Leandoer: Për mua, me aq pak sa di nga gjuha juaj e mrekullueshme dhe e vështirë, ai është mbreti i gjuhës shqipe. Po Kadare, pa asnjë dyshim, por nuk ndodhi kur duhej të ndodhte dhe nuk e di pse, pasi në atë kohë nuk kam qenë aty, por duhej të kishte ndodhur. Momenti logjik për t’i dhënë çmimin Kadaresë do të kishte qenë në vitin 1991, kur do të kishte pasur më shumë vlerë për të gjithë vendin dhe për zhvillimin e vendit që të ishte kthyer në vëmendjen e botës në atë mënyrë.

 Rama:  Ka aq shumë gjëra që do të doja t’i diskutoja me ty, por, sigurisht, nuk kemi kohën që kishte Bergmani. Kemi më pak kohë. Do shkoj drejt mbylljes duke u kthyer pas sërish, në momentin ku jemi dhe kjo është një pyetje për të cilën nuk pranoj mirësjelljen si përgjigje. Çfarë është ajo që nuk të pëlqen më shumë nga Shqipëria?

Kristoffer Leandoer: Mirë. Është e vështirë t’i përgjigjesh kësaj pyetje me mirësjellje

Rama: Me mirësjellje mund të thuash që të pëlqen çdo gjë.

Kristoffer Leandoer: Do të përpiqem të jem i sjellshëm. Mendoj se mund të jap një përgjigje të sjellshme dhe të sinqertë. Ajo që nuk më pëlqen më shumë nga Shqipëria… E thashë më parë që jeni njerëz me zemër të ngrohtë, se jeni miqësorë dhe e është e lehtë të rrish me ju, por më krijohet përshtypja se jeni më miqësorë me të huajt dhe që unë shoh anën më të bukur dhe se nuk jeni aq miqësorë me njëri-tjetrin dhe kjo nuk më pëlqen. Po ashtu, mendoj se problemi më i madh në shoqërinë shqiptare tani është mungesa e besimit në të gjitha nivelet, midis individëve, midis pjesëve të shoqërisë, nga individët tek institucionet dhe te shoqëria, ndoshta edhe nga institucionet tek individët. Këtë mund ta shohësh në jetën e përditshme, në trafik, ku njerëzit i besojnë vetes. “Jam shofer i mirë, kam të drejtën e kalimit”. Po nuk u besojnë aq shumë rregullave. Rregullat janë vetëm për… Kjo, mendoj, është një pengesë e madhe dhe mendo, po, mungesa e besimit, kjo është ajo që nuk më pëlqen më shumë. E dyta që nuk më pëlqen më shumë, sigurisht, është pakujdesia me mjedisin, në shkallë të vogël, me hedhjen e plehrave dhe paksa edhe në shkallë të gjerë. Pra,  po, këto do të thoja.

Rama:  Do të të korrigjoja vetëm te pika e parë, sepse mendoj që nuk jemi të mirë vetëm me të huajt, por jemi të mirë me mikun në përgjithësi. Dhe duke qenë miku i huaj, është një detyrim që ne e mbartim nga historia për t’u kujdesur…

Kristoffer Leandoer: Besa, po.

Rama:  …por edhe me miqtë që ftojmë, jemi të mirë me ta. Është shumë në ADN-në tonë. Për pjesën tjetër, jam plotësisht dakord me ty, ne nuk jemi shumë në një linjë me Jezusin, po rreshtohemi më shumë nga Shën Thomai, po nuk prekëm, nuk besojmë, nuk ka diskutim. Pastaj, biem shumë pre e teorive konspirative e dyshimeve, por mendoj po ashtu që është sërish loja e madhe e historisë që luhet në kokat tona dhe e një prej pjesëve më të errëta të saj që ishte regjimi totalitar, ku koncepti i “tjetrit” praktikisht u zhduk. Tjetri nuk ekzistonte. Ishim vetëm ne dhe ata dhe “ata” ishin armiqtë. Ne, ndërkohë, duhet të ishim njësoj, pra, kushdo të kishte një shenjë që e dallonte, duke nisur nga flokët më të gjatë apo duke nisur nga diçka që thoshte bëheshin menjëherë “ata” dhe duheshin zhdukur. Mjedisi është një tjetër histori, e cila sërish ka të bëjë me traditën tonë, sepse ne jemi shumë mirë brenda shtëpisë. Shqiptarët në përgjithësi janë njerëz që kujdesen shumë që shtëpia të jetë e pastër, të jetë në rregull, por jashtë, aty ku është hapësira publike, kemi shumë për të mësuar vetë dhe kemi ende një rrugë të gjatë për të bërë për t’iu kthyer ndjenjës së përkatësisë së hapësirës publike. Po përmirësohet, po përmirësohet, por prapë… Edhe njëherë, gjatë komunizmit, çdo gjë ishte e jona dhe asgjë nuk ishte e imja. Pastaj, shkuam në skajin tjetër të lavjerrësit,  “rëndësi ka çdo gjë që është e imja, po për çdo gjë që nuk është e imja, nuk më duhet”. Po vjen ngadalë drejt një lloj ekuilibri, por dalëngadalë. Rregullat, po, i dashurojmë rregullat, po jo kur bëhet fjalë për veten tonë. Pra, po, sundimi i ligjit, por unë jam mbi ligjin ose do të doja të isha, ose dëshiroj të isha. Kjo është e vërtetë.

Top Channel