Analiza nga Alda Bardhyli/ Kultura shqiptare në historinë e Europës

Zagrebi është vetëm një qytet ku mund të ndalojmë për të kujtuar kontributet e pasura dhe të qëndrueshme të kulturës shqiptare në trashëgiminë e përbashkët të Europës.

Kulturat tona, si gurët e qyteteve të lashta, formohen nga duart e kohës, historisë dhe individëve të jashtëzakonshëm. Sot, mblidhemi për të nderuar një individ të tillë — një njeri, duart e të cilit me të vërtetë e shndërruan gurin në bukuri — skulptorin dhe arkitektin e Rilindjes, Andrea Alessi.

I lindur në Durrës, në brigjet e Shqipërisë, Andrea Alessi nuk ishte vetëm fëmijë i qytetit të tij, por edhe fëmijë i botës më të gjerë mesdhetare. Puna e tij tejkaloi kufijtë, gjuhët dhe identitetet. Në shekullin e 15-të, ai bëri emrin e tij përtej Adriatikut, veçanërisht në Dalmaci, duke përzier hijeshinë gotike me frymën e guximshme të Rilindjes.

Kryevepra e tij më e njohur, Kapela e Shën Gjonit në Katedralen Trogir, është testament jo vetëm i aftësive të tij, por edhe i shkëmbimeve të gjalla kulturore që lulëzuan në këtë krahinë — pikëtakimin e Lindjes me Perëndimin, Veriun dhe Jugun. Në çdo gdhendje shohim gjurmët e gishtave të një njeriu të rrënjosur në trashëgiminë e tij shqiptare, por të angazhuar thellë me botën europiane përreth tij.
Historia e Alessit na kujton një të vërtetë thelbësore: kultura shqiptare nuk është në buzë të Europës — ajo është e endur në pëlhurën e saj. Nga letërsia në art, nga muzika në arkitekturë, zërat shqiptarë kanë bërë jehonë të gjatë në simfoninë europiane.

Ndërsa reflektojmë mbi trashëgiminë e Andrea Alessit, po ashtu përkujtojmë një frymë më të gjerë shqiptare — të epshme, krijuese dhe që përhapet gjithnjë e më shumë. Një frymë që ka kaptuar male dhe dete, që ka ndërtuar ura midis kulturave dhe që vazhdon ta pasurojë familjen europiane. Dhe kjo na sjell në diçka edhe më të madhe — vetë frymën e Europës.

Fryma e Europës nuk është një zë i vetëm, por një kor. Ajo është ndërtuar jo mbi njëtrajtshmërinë, por mbi bashkimin përmes larmisë. Është një hapësirë në të cilën kulturat takohen, ndikojnë dhe frymëzojnë njëra-tjetrën, në të cilën traditat e lashta jetojnë së bashku me risinë, në të cilën kombet e vogla dhe të mëdha kontribuojnë në mënyrë të barabartë në një ide të përbashkët: se kultura, bashkëpunimi dhe njerëzimi mund të ndërtojnë paqe dhe përparim.

Kjo frymë është e denjë sepse pasqyron më të mirën e asaj që mund të jemi — kur zgjedhim dialogun mbi përçarjen, bukurinë mbi vrazhdësinë, kujtesën mbi harresën. Andrea Alessi, artist shqiptar që formëson gurin kroat në Rilindje, na kujton se një bashkëpunim dhe krijimtari e tillë nuk janë ideale të reja — ato janë rrënjë të thella në tokën europiane.

Historia e Alessit na kujton se kultura shqiptare nuk është në buzë të Europës — ajo është e endur në pëlhurën e saj. Nga letërsia në art, nga muzika në arkitekturë, zërat shqiptarë kanë bërë jehonë të gjatë në simfoninë europiane. Pra, le të marrim frymëzim nga Andrea Alessi: të ndërtojmë me largpamësi, të lidhemi përmes bukurisë dhe ta nderojmë të kaluarën tonë të përbashkët teksa formojmë të ardhmen tonë të përbashkët — në frymën e vërtetë të Europës.

Ndoshta shkrimtari shqiptar më i vlerësuar ndërkombëtarisht, Ismail Kadare, njihet për romane si Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur dhe Kronikë në Gur. Veprat e tij, të përkthyera në shumë gjuhë, eksplorojnë historinë, diktaturën dhe identitetin në kontekstin europian dhe atë të përbotshëm. Ai ka marrë Çmimin Princi i Asturias dhe ka qenë pretendent i gjatë për Çmimin Nobel në Letërsi.
Inva Mula — soprano e njohur botërisht, Mula ka kënduar në operat e të gjithë Europës, përfshirë La Scala dhe Operën E Parisit. Ajo është e njohur ndërkombëtarisht për huazimin e zërit të saj në “Diva Dance” në filmin “Fifth Element”.

Ermonela Jaho — një tjetër soprano e jashtëzakonshme shqiptare, Jaho është vlerësuar për intensitetin e saj emocional dhe hijeshinë vokale në skena nga “Royal Opera House” në Londër deri në Vjenë dhe Madrid.

Në Artet Pamore

Ibrahim Kodra — piktor modernist që jetoi dhe punoi kryesisht në Itali. Vepra e tij bashkon elementet folklorike shqiptare me stilet kubiste dhe moderniste. Ai është cilësuar si bashkëkohës i Pikasos dhe është përkujtuar në skenën e artit italian dhe atë më të gjerë europiane.
Në Arkitekturë
Ndërsa Andrea Alessi mbetet figurë qendrore e arkitekturës historike shqiptare, arkitektët modernë me prejardhje shqiptare janë gjithnjë e më shumë pjesë e kuvendimit europian, veçanërisht në planifikimin urban dhe në përpjekjet e zhvillimit paskomunist në qytete si Tirana dhe Prishtina.
Këto figura tregojnë se kultura shqiptare është jo vetëm e pranishme, por e gjallë në mozaikun artistik europian — nga operat dhe romanet e deri tek arti dhe filmi modern.
Por edhe Kroacia ka kontributin e vet:

Trashëgimia artistike kroate krahas asaj shqiptare e bën mesazhin më të fortë dhe më të bashkuar në një kontekst europian.Dhe ndërsa nderojmë kontributin shqiptar në Europë, është e drejtë — këtu në Zagreb — të njohim gjithashtu trashëgiminë e madhe kulturore të popullit kroat brenda të njëjtit tapet europian.
Nuk mund të flitet për letra kroate pa përmendur figurën e lartë të Miroslav Krleža — shkrimtar, mendimtar dhe intelektual me thellësi të rrallë. Krleža nuk ka qenë vetëm një zë letrar i Kroacisë, por edhe vëzhgues kritik i vetë gjendjes europiane. Veprat e tij, të tilla si Kthimi i Philip Latinowicz ose Gostia në Blitva, pasqyrojnë kompleksitetin psikologjik dhe kundërshtitë politike të Europës së shekullit të 20-të. Zëri i tij bëri jehonë me të njëjtën urgjencë dhe hetim ekzistencial që formësoi modernistët e mëdhenj europianë — Kafka, Musil dhe Proust.

rleža e kuptonte Europën si hapësirë paradoksi të ndarë ndërmjet idealeve dhe ideologjive, ndërmjet kujtesës dhe modernitetit. Por ai gjithashtu pa premtimin e tij: fuqinë e kulturës për të kapërcyer kufijtë dhe rëndësinë e artit si rezistencë, si kujtim, si vizion.
Arti kroat ka qëndruar prej kohësh në udhëkryqin e stileve dhe ndjeshmërisë europiane — nga skulptura romane e Dalmacisë, përmes shkëlqimit barok të Zagrebit, deri tek eksperimentet avangarde të shekullit të 20-të. Piktorë, kompozitorë, poetë — të gjithë kanë formësuar dhe janë formësuar nga historia europiane.

Ky udhëtim i përbashkët krijues ndërmjet popujve — shqiptarëve, kroatëve dhe të tjerëve të panumërt — është ai që i jep Europës shpirtin e tij. Nuk është projekt vetëm i politikës, por edhe i poetëve dhe skulptorëve, i këngëtarëve dhe filozofëve. Europa jeton jo vetëm në institucione, por në ide — në vargjet e Krleža, në daltën e Andrea Alessit, në çdo notë të kënduar në një skenë ose të shkruar në një faqe.

*Fjala e mbajtur në aktivitetin e mbajtur në Zagreb, dedikuar arkitektit shqiptar me origjinë shqiptare Andrea Alessi, nga Shoqata e Arkitektëve Kroat, me praninë e Kryetarit te Akademisë së Arteve dhe Shkencave kroate.

Top Channel