“Shqip”, lufta dhe turizmi

Rudina Xhunga: A mund të përdorim gjithçka, gjithçka vjen nga lufta, gjithçka vjen nga historia, gjithçka vjen nga trashëgimia kulturore? A mund ta përdorim për turizëm, a mund ta përdorim për të na shërbyer? A mund të çlirohemi nga komplekset e historisë sonë duke e përdorur historinë dhe jo më duke u përdorur prej saj? A duhet ta trajtojmë shtëpinë e Enver Hoxhës këtu në Gjirokastër si një shtëpi për turizëm apo do ta fshehim si shtëpinë që nuk duhet treguar dhe shkelur? Kur hymë në këtë shtëpi, pyetja e parë ishte se çfarë ka këtu nga Enver Hoxha. Ishte vetëm sahati dhe diçka tjetër nga nëna e tij. Po e shikonim me shumë kuriozitet sahatin dhe pyetëm nusen e djalit, të Enver Hoxhës për historinë e tij, por ajo nuk mendon se ky është sahati origjinal i familjes Hoxha.

Teuta Hoxha: Duhet të tregojmë së pari historinë e shtëpisë origjinale, e cila është djegur në vitin 1916. Gjatë okupimi grek, shtëpia është bërë shkrumb e hi. Nga shtëpia e djegur ka shpëtuar vetëm një sahat, por që nuk është ky. Megjithatë do të doja të tregoja historinë e sahatit të vërtetë, sepse ishte e vetmja relikte që shpëtoi nga shtëpia origjinale. Kjo shtëpi ku jemi sot është rindërtuar në vitin 1966.

Rudina Xhunga: Sahati shpëtoi sepse nëna e mori me vete?

Teuta Hoxha: Historia kështu është, sepse edhe Enver Hoxha ishte në një moshë që kujtonte, mbante mend, ka qenë 8 vjeç kur ka ndodhur djegja e shtëpisë. Ai tregonte se ishin në gjumë kur ra zjarri, nëna e kishte zgjuar dhe e kishte drejtuar nga shkallët për të ikur, nëna nga një dorë mbante vajzën e vogël që më pas vdiq, në dorën tjetër mbante sahatin. Kështu shpëtoi sahati. Ajo e mori, sepse ishte sahati ai që e kishte zgjuar. Kishte rënë zilja e sahatit që kishte parë se shtëpia po digjej, prandaj për të ishte një relikte shumë e shtrenjtë. Këtë sahat vetë Enver Hoxha ia dhuroi gjimnazit këtu në Gjirokastër dhe deri në vitet 1990 ka qenë në gjimnaz.

Rudina Xhunga: E nisa me sahatin, sepse edhe kur hyra në këtë shtëpi për herë të parë, zonjat që po më ndihmonin më treguan sahatin dhe më thanë se nga ky sahat, herë pas here, edhe pse është i prishur, vijnë zhurma dhe kjo gjë i frikëson.

Belina Budini: Më vjen mirë që e nisëm me episodin e sahatit për të ilustruar idenë se shumë gjëra janë artificiale, të pavërteta. Për ta lidhur me argumentin, sigurisht që është e rëndësishme që të çlirohesh nga komplekset e historisë, por mendoj që në rastin konkret duhet të shohim atë që është mungesë në komunikimin publik aktual, që është çlirimi nga mitet, nga të pavërtetat, nga ajo pjesë që ka ardhur tashmë e zbukuruar, e ndërtuar artificialisht. Kjo simbolikë e kësaj shtëpie, që nuk është e vërteta, që nuk është autentikja, bashkë me sahatin, mendoj se është një element tjetër nga ku mund të nisim një debat për çmitizimin, për të folur për argumentin publik dhe për atë që vjen si nevojë në hapësirën publike shqiptare, të njohjes së të vërtetave ashtu siç ato kanë qenë. Ky mendoj se është ngacmimi i parë që marrim.

Auron Tare: Në fakt, para se të fillonte emisioni, një nga gjërat që po diskutonim ishte përdorimi i historisë sonë për zhvillimin e turizmit. Mendoj se ky debat ka dy anë, debatin profesionist të historianëve dhe debatin e zhvillimit të turizmit në pjesën e produktit. A është kjo shtëpi – dhe ndërmjet kësaj shtëpie shikojmë të gjithë hapësirën e periudhës komuniste – një produkt i shitshëm? Ne, si zakonisht, jemi gjithmonë vonë, sepse ish vendet e Lindjes komuniste tashmë e kanë bërë këtë debat dhe kanë parë që historia komuniste është një produkt që shitet. Në vendet komuniste ti mund të shkosh në të gjitha vendet që kanë një lloj simbolike dhe njerëzit që vijnë nga Perëndimi kanë një kuriozitet të madh për të parë se çfarë ka qenë Lindja komuniste, ashtu siç kanë edhe shumë kuriozitet për të parë se çfarë ka qenë Shqipëria komuniste. Personalisht kam disa vite që kam udhëhequr disa grupe të huajsh që vijnë specifikisht për Shqipërinë komuniste.

Rudina Xhunga: Dhe çfarë gjejnë?

Auron Tare: P.sh., shkojmë në Delvinë, ku çmimi i rakisë ka mbetur si në kohën e komunizmit. Kemi shkuar në vende që kanë ngelur në vend, nuk kanë marrë më frymë. Interes shumë ka Gjirokastra. Pse? Për shumë arsye, por edhe si vendi i lindjes së udhëheqësit të Shqipërisë komuniste. Sigurisht edhe kjo shtëpi që jemi sot është një nga vendet që vizitohet shumë nga të huajt. Duam apo nuk duam ne, të huajt na shohin pa emocionin që ne kemi për veten dhe të kaluarën. Në koordinatat e Shqipërisë ka disa emra që njihen ndërkombëtarisht, siç është Ismail Kadare, Enver Hoxha etj. Një arkitekt, kur e ka parë këtë shtëpi, më ka thënë se një njeri që është rritur në këtë shtëpi kaq interesante, si ka mundësi që lejoi ato ndërtime të vogla e të ngushta në Tiranë? Shih ç’madhështi, ç’elegancë! Si mund ta lejonte komunizmi atë ndërtim arkitekturor pa shpirt, pa standard, pa individualitet?

Rudina Xhunga: E tillë ka qenë shtëpia ku Enver Hoxha ka lindur? Në përmasa reale është rindërtuar?

Teuta Hoxha: Po, këtu kanë jetuar 2 vëllezërit, babai i Enverit me familjen; ka jetuar dhe xhaxhai bashkë me familjen. Xhaxhai ka pasur 6 vajza, të cilat kanë qenë në moshë më të madhe se Enveri dhe e mbanin shumë mirë mend shtëpinë. Mbi të gjitha dhe nëna Enverit ka qenë gjallë e është shquar për memorien e saj të jashtëzakonshme dhe të gjithë ata kanë treguar në detaje se si ka qenë shtëpia para se të rindërtohej.

Auron Tare: Dhe ata që tregojnë shtëpinë, ciceronët, duhet ta dinë historinë e vërtetë. Mua nuk më thanë kështu, kur i pyeta.

Rudina Xhunga: Edhe mua më thanë se është shtuar, zmadhuar, është bërë siç e donte Enveri, por nuk ka qenë kështu. Kuptova që ciceroni po shpjegonte shtëpinë e armikut, jo shtëpinë që do ta shesë si produkt për turistin.

Auron Tare: Ne akoma vuajmë për t’i parë gjërat pa emocion, pra për t’i parë gjërat realisht dhe si produkt turistik. Akoma sot ne nuk kemi një guidë zyrtare të kësaj shtëpie, të vetë Gjirokastrës, të Butrintit, etj.

Belina Budini: Nga ana tjetër duhet parë dhe raporti me të vërtetën, sepse metodologjikisht ka diçka të gabuar kur themi se kjo shtëpi është ndërtuar në bazë të rrëfimeve. Ka një gabim në metodë, nuk mund ta riprodhojë askush një vepër vetëm me të rrëfyer. Është pasqyrim i një pasqyrimi.

Teuta Hoxha: Dokumentacioni i shtëpisë si projekt nuk mund të mendohej se ekzistonte. Sot po diskutohet që shtëpia e flamurit në Korçë, pas rrënimit, të rindërtohet përsëri. Në Kosovë gjithashtu shtëpia e Lidhjes së Prizrenit është shkatërruar dhe rindërtuar.

Belina Budini: Nuk ka lidhje fare, se janë dy simbole që lidhen me diçka krejt tjetër nga shtëpia e Enverit.

Teuta Hoxha: Këtë e mendoni ju, por simbol patjetër që kjo shtëpi ka.

Belina Budini: Simboli i së mirës me simbolin e së keqes, sepse ka edhe dispozitiv moral.

Auron Tare: Koha, historia e gjykon.

***

Busti i Anesë

Rudina Xhunga: Duke mbetur te produkti, po flisnim për nënën e Enver Hoxhës. E dini ku e gjeta Anenë? Një statujë guri shumë e bukur, fshehur në një kthinë. Muze që fsheh objektet e tij.

Belina Budini: Aneja është një personazh shumë i njohur në Shqipëri. Në Shqipëri ka ndjeshmëri të njerëzve ndaj këtij personazhi, ndaj këtij protagonizmi.

Rudina Xhunga: Cila është ndjeshmëria që njerëzit kanë ndaj nënës së Enver Hoxhës?

Belina Budini: Nënën e Enver Hoxhës nuk e kemi të panjohur, pavarësisht respektit për nënat, se jam nënë vetë. Edhe unë që jam një gjeneratë më e vonë, e kam shumë frekuente Anenë si emër, që te librat me ilustrime. Ne e njohim dhe për ne nuk ka asgjë ekzotike te figura e saj.

Helidon Haliti: Është djegur disa herë Roma, është djegur disa herë Athina. I gjithë muzeu i Athinës është me kopjet e mermerit, që ata të larguarit në Itali i ribënë sipas asaj që mbanin mend ose të riprodhuara atje me saktësi, apo jo? Ne po flasim për turizmin dhe turizmi nuk ka tabu. Turizmi shfrytëzon absolutisht produktin, ndërsa historia është gjë tjetër, nuk ndërhyj dot në këtë pjesë. Duhet të jesh shumë i zgjuar në momentin që prodhon një produkt ose kur vjel produktin që ka krijuar tjetri. Marrim ardhjen e Papës. Kanë ikur 40 jetë njerëzish, që sot ata janë martirë dhe nesër do të jenë shenjtorë, pra ky është një produkt, një armë që Shqipëria po e përdor mrekullisht. Duhet të kemi parasysh se gjyqi i Sokratit u bë para 4 mijë vjetësh, dy mijë e ca vjet pas gjyqit real dhe ai u shpall i pafajshëm. Pra, historia ose jeta nuk është gjë tjetër veçse rehabilitim. Ai sistem ka prodhuar gati 100 mijë piktura që sot nuk ekzistojnë, pra janë thithur nga tregu në një mënyrë ose një tjetër.

Në Krujë, kush është produkti më i shitur? Shikon ato gotat e stampuara, shikon edhe Enver Hoxhën edhe Sali Berishën. Në njëfarë mënyre tregu është ai që e ka përjashtuar këtë tabu. Shqetësimi im si artist është që Skëndërbeu mos të ngjajë si një gjeneral kinez. Se ndërkohë që ne mendohemi, na e mbush tregun Kina.

Rudina Xhunga: P.sh. bunkerët, do t’i prishim apo do t’i përdorim për turizmin?

Auron Tare: Bunkerë nuk ka më ose ka shumë pak. Ka ture të veçanta që vijnë për të parë sistemin fortifikues të pjesës së komunizmit. Është e jashtëzakonshme çfarë ka bërë Shqipëria me bunkerët që, fatkeqësisht, po zhduken. Është pjesë e produktit që kërkon tregu jashtë. Ne u rritëm me bunkerët dhe na duken idiotizma, ndërsa tregu jashtë e kërkon për të parë se çfarë ka ndodhur.

Helidon Haliti: A mund t’i përdorim? Jo t’i zhdukim. Është fare e thjeshtë. Nuk ka dilema.

Belina Budini: Ne nuk kemi memoriale për viktimat dhe kthehemi sërish te personazhi i Enverit. Nuk ka asgjë të keqe te përdorimi i elementëve etnografikë, por këtu po rrotullohemi rreth një personazhi, rreth një emri që është Enver Hoxha, që është ende i gjallë, se është atje jashtë në formën e grafitit, i gjallëruar, i përdorur. Është aktualitet.

Helidon Haliti: Është e drejta e një njeriu që në interierin e tij të vendosë çfarë të dojë.

Belina Budini: Po këtu hyjmë në institucione, se ky është muze etnografik.

Helidon Haliti: Interierët këtu nuk janë të vërtetë, ajo ndjehet. Ndjehet sepse edhe sot këtë shije më la, sapo hyra.

Belina Budini: Nuk është vetëm problem shijeje ose estetike, është problem përmbajtje. Ne po shkojmë te elementet sipërfaqësore, çfarë u pëlqen të huajve, t’ua japim që ta shohin, dhe harrojnë përmbajtjen e të gjithë kësaj gjëje. Ke edhe muze për Ana Frankun, po është i veshur, i interpretuar me shpjegim historik se në çfarë regjimi ka jetuar Ana. Nuk dua të ngre paralele, dua të them se këto mure vlejnë, këto ambiente vlejnë, por duhen interpretuar.

Auron Tare: Kemi 20 vjet që akoma nuk kemi arritur ta interpretojmë se çfarë ndodhi para 50 vjetësh.

Belina Budini: Po e interpretojmë duke e rilindur, interpretim është edhe ky. Për sa kohë vjen dhe rigjallërohet, d.m.th. ka brenda interpretim.

Rudina Xhunga: Nuk duhet ta rigjallërojmë, që të ftojmë njerëzit ta shikojnë?

Belina Budini: Të rigjallërojmë figurën, jo të keqen. Sigurisht, mund të përdoren element nga pikëpamja etnografike, por të shoqëruar me shpjegime përkatëse, qëndrime institucionale.

Auron Tare: 50 vjet duhen shpjeguar. Çfarë do t’i shpjegosh ti vajzës apo djalit tënd, apo unë fëmijëve të mi? Çfarë do t’iu shpjegojmë për ato 50 vjet që kanë kaluar, kur ne po zhdukim të gjitha simbolet?

Belina Budini: Nuk mund t’ia shpjegoj fëmijës tim 6 vjeç, pa e veshur objektin me interpretimin se çfarë është e mirë apo e keqe.

Auron Tare: E mirë apo e keqe, atë e vendos koha.

Dorian Koçi: Duhet të zhvishemi nga të parët e kësaj shtëpie, sikur është një shtëpi me situata makbethiane, sikur hyjmë në kështjellë dhe këtu mund të ketë ndodhur ndonjë krim. Dua të saktësoj se është një gjë tjetër trashëgimia historike dhe politike e Enver Hoxhës dhe tjetër gjë përdorimi i imazhit të tij. Edhe në kohën e komunizmit kjo shtëpi ka shërbyer si muze i luftës, ku kishte dhe një pjesë Enver Hoxha, dhomën e lindjes.

Auron Tare: Erdhën disa spanjollë aty te dera, pak më parë. Menduan se jam ciceron dhe më pyetën nëse mund t’iu shpjegoja. Po bënim bisedë dhe i pyeta përse kishin ardhur. “Të shikojmë shtëpinë e Enver Hoxhës”, më thanë. Pra produkti shet. Kur produkti shet, nëse ne jemi të zgjuar, mund ta interpretojmë këtë shtëpi. Gjirokastra ka pasur shumë burra që i kanë dhënë shumë këtij vendi dhe mund të bësh seri minimuzeumesh të tilla. I gjithë ky qytet është histori, është muze.

Helidon Haliti: Në Arl të Francës, që Van Gog e ka bërë aq të njohur, sepse atje vrau veten, shkoj dhe pyes për të. Në asnjë dyqan nuk e njihnin. Banorët e kishin dhunuar mendjen e tyre që mos ta lidhnin qytetin me Van Gogun dhe vdekjen e tij. I vetmi në shesh, që e bombardonin me pyetje, ishte ai që shiste produktet e Van Gogut.

***

Familja Hoxha do të kërkojë shtëpinë

Teuta Hoxha: Këtë shtëpi fare mirë mund ta kishte kërkuar familja pas vitit ‘90, kur u bë privatizimi. Por e lamë me qëllimin që të ishte në shërbim të qytetit të Gjirokastrës, duke u nisur edhe nga fakti se Enver Hoxha ka qenë jashtëzakonisht i lidhur me qytetin, me njerëzit e Gjirokastrës. Për këtë qëllim e lamë, të shfrytëzohej për efekte të turizmit.

Helidon Haliti: Juve nuk ju interesonte prona, sepse prona bie ndesh me mitin. Miti është gjithmonë mbi pronën.

Teuta Hoxha: Ne prandaj e lamë, nëse diskutohet që kjo nuk i hyn në punë më njeriu, atëherë kthejani familjes! Është fare e thjeshtë, nëse nuk e doni.

Dorian Koçi: Njerëzit që vijnë këtu mund të interesohen për Enver Hoxhën dhe të thonë se kjo është shtëpia e tij, por nuk është se këtu përpiqen të gjejnë gjëra të tij.

Rudina Xhunga: Sepse nuk ka asgjë, ndaj.

Dorian Koçi: Duke e analizuar pak enverizmin si një dukuri politike që udhëhoqi për 45 vjet në Shqipëri, arrijmë të shikojmë se nuk ka reminishenca në mendimin politik. Enverizmi shikonte brenda një hapësire të mbyllur, enverizmi mendonte se ishte feneri që do shpëtonte të gjithë botën. E gjithë kjo trashëgimi politike e enverizmit në mendimin politik shqiptar nuk ekziston më.

Belina Budini: Por figura e Enverit përdoret ende politikisht. E majta e përdor, për turpin e vet, në mënyrë elektorale figurën e Enver Hoxhës ose do të fitojë ende kredibilitet, edhe vota. Mendoj se ky është aktualitet.

Helidon Haliti: Universiteti ku ju punoni e ka botuar librin “Enver Hoxha” nga Blendi Fevziu?

Belina Budini: S’ka asgjë. Ne jemi institucion shumë i lirë. Unë personalisht kam publikuar libër për kryeministrin aktual.

Auron Tare: Mirë, pra, do të thotë se ky libër për Enver Hoxhën ka treg, apo jo? Pra, njerëzit duan të dinë për këtë personazh.

Belina Budini: Ka nevojë për të ditur dhe për të shpjeguar. Libri i Fevziut, pavarësisht nga pikëpamjet e historianëve, ka kontribut publicistik shumë të vlefshëm.

Auron Tare: Mendoj se është e gabuar që roli i Enver Hoxhës në Luftën Nacionalçlirimtare të injorohet. Është gabim. Jemi në 70 vjetorin e çlirimit dhe nëse Shqipëria mohon Luftën Nacionalçlirimtare , ajo mohon krahun e Aleancës, mohon faktin që sot jemi në NATO. Kontributi i Enver Hoxhës në Luftën Nacionalçlirimtare nuk diskutohet fare. Se ç’ka bërë Hoxha pas vitit ’45, është tjetër debat. Kjo është një e vërtetë historike që nuk e hedhim dot poshtë. Nëse partizanët dalin me foton e Hoxhës, këtë e bëjnë se i ka drejtuar për shumë vjet dhe ti nuk ke çfarë t’iu bësh. Ose nxirr ligjin, që t’i dënosh me ligj.

Belina Budini: Fakti që flasim në mënyrë të pakujdesshme në hapësirën publike për Enver Hoxhën, mendoj se është diçka që duhet parë me kujdes. Po të përmendësh figura që kanë bërë krime ndaj njerëzimit, në vende si Gjermania, dënohesh.

Teuta Hoxha: Ka bërë krime kundër njerëzimit?

Belina Budini: Absolutisht që po. Ne ende nuk kemi memoriale për viktimat. Vetëm në Shqipëri mund të ekzistojnë debate të tilla në sy të publikut, që ka ndjeshmëri ende të gjalla. Bëhen diskutime në arenën publike pa llogaritur ndjeshmëritë e të gjithë këtyre njerëzve që kanë vuajtur.

Auron Tare: Ne po diskutojmë produktin turistik, zonjë.

Helidon Haliti: Nuk dua të bie në këtë kurth bisede. Unë jam piktor. Është një produkt i jashtëzakonshëm që është bërë për Napoleonin, i cili, mbas fitoreve, hodhi flori edhe tha: “Bëjini ato tablo!” Edhe u bënë. Shkojmë në Luvër i shikojmë. Këtu ka një produkt që është fshehur 24 vjet. Rrezikshmëria më e madhe është kjo, që në fillesat e rrëmujave, mjeshtrit e mëdhenj që gjuanin thesaret, i kanë marrë të gjitha veprat e artit dhe Enver Hoxha si pikturë apo skulpturë nuk ekziston më në treg.

Rudina Xhunga: Nuk ka në treg asnjë pikturë të Enver Hoxhës? Familja ka?

Teuta Hoxha: Kemi.

Helidon Haliti: Koleksionistët kanë. Është diçka e kërkuar dhe unë këtu qëndroj, ky produkt nuk është shfrytëzuar mirë. Pasi t’i kemi hequr tabutë dhe të kërkojmë rikthimin e veprave të artit, ky shtet do të paguajë miliarda për ta marrë sërish atë që na përket.

Rudina Xhunga: Ju zonja Teuta nuk besoj se jeni pjesë e debateve të tilla publike. Sot, a e patët të vështirë? Mundoheni të debatoni pa emocionet e të qenit nusja e djalit, të flisni si ish drejtore e Arkivit të Shtetit, p.sh?

Teuta Hoxha: Mundohem, por nuk e di se sa mund të çlirohem nga kjo.

Rudina Xhunga: Duke e ndarë nga pjesa personale pjesën profesionale, duke e lidhur dhe me faktin se ju keni kujtime të Enver Hoxhës, çfarë mendoni për mënyrën se si përdoren ato, për interesin që kanë?

Teuta Hoxha: Interesi është shumë i madh, por e keqja është se po dëmtohen. Flas edhe për shtëpinë e Tiranës, jo vetëm për Gjirokastrën. Edhe për shtëpinë e Tiranës ka shumë interes që të kthehet qoftë në muze, qoftë në një vend të vizitueshëm, por që të mos prishet, objektet të mos humbin, siç humbi biblioteka e Enver Hoxhës.

Rudina Xhunga: Kush e mori? E kanë vjedhur? Se, nëse ky sahati këtu është falso, sahati i vërtetë është në shtëpinë e ndonjërit që ia ka ditur vlerën. Ne po mundohemi t’i japim përgjigje pyetjes: a është ky produkt apo jo, ndërkohë produkti po zhduket

Auron Tare: Interesi ekziston dhe ne duhet të jemi të zgjuar që këtë produkt që ekziston ta shpjegojmë. Enver Hoxha nuk erdhi nga qielli, ka qenë një produkt i caktuar, pra, erdhi nga një shoqëri e caktuar, nga një lëvizje e caktuar, nga një kohë e caktuar dhe përfundoi atje ku përfunduam, që morëm anijet në ‘92 dhe ikëm me vrap. Pra, e gjitha kjo duhet shpjeguar, ky është produkti që duhet ta ruajmë dhe për veten tonë, dhe për zhvillimin e turizmit kulturor. Komunizmi shqiptar duhet shpjeguar. Një nga vendet më të vizituara, të paktën në eksperiencën time, është pavijoni i realizmit socialist në Galerinë e Arteve, se tregon çfarë mendonin artistët në atë kohë.

***

Zogu dhe Enveri

Teuta Hoxha: Pa diskutim duhet parë edhe në kuadrin historik se kush është Enver Hoxha. Por edhe kjo, që çdo gjë që ai bëri për luftën të shkatërrohet, injorohet, të mos kujtohet fare, nuk është fare normale.

Rudina Xhunga: Ju keni qenë nëndrejtore e Muzeu. Ju, p.sh., si e tregonit kohën e Zogut?

Teuta Hoxha: Ne Zogun nuk e kishim të ekspozuar, sepse në atë kohë gjykimi ishte që ishte tradhtar dhe nuk e kishte vendin në stendën e muzeut.

Rudina Xhunga: Mendimi juaj si profesioniste është që produkti Hoxha i duhet Shqipërisë, i shërben turizmit?

Teuta Hoxha: Pa diskutim, sepse është pjesë e historisë, është 50 vjet histori. U bë 100-vjetori i Pavarësisë dhe 50 vjet nuk u përmendën. Janë 50 vjet jetë të historisë së këtij populli, jo 50 vjet të Enver Hoxhës.

***

Pse duhet ruajtur trashëgimia komuniste?

Auron Tare: Pse duhet ruajtur trashëgimia komuniste? Do vijnë brezat e rinj e nuk do ta njohin më, nuk do kenë asnjë lloj emocioni, asnjë lloj distance emocionale dhe nuk kanë më ç’mësojnë. Ne duhet të marrim shembull nga ajo çfarë bëjnë hebrenjtë me muzetë e famshme të holokaustit. Pse e bëjnë? Pikërisht që mos të harrohen. Pra, tmerri që i ndodhi popullit hebre të mos përsëritet më. Pjesa komuniste këtu patjetër duhet ruajtur për t’ua shpjeguar brezave të ardhshëm se çfarë ka qenë komunizmi, çfarë kemi hequr, çfarë është bërë dhe pse nuk duhet të vijë më.

Kristina Fidhi: Po ekspozojmë si komunistët, ne po e tregojmë historinë e socializmit me mënyrën e ekspozimit të tyre. Kjo është fare e shëmtuar. Njerëzit shikojnë edhe në këtë shtëpi një gjë optimiste.

Auron Tare: Nuk e di ku e sheh optimizmin ti, se këtu po bie tavani. Po vdesim nga të ftohtit këtu.

Belina Budini: Të huajt na shohin me një lloj përqeshjeje këtu dhe për t’iu dhënë atyre arsye për të na përqeshur, arrijmë te kjo pjesë që ne e rigjallërojmë.

Auron Tare: E ke shumë gabim. Merresh me turizëm ti?

Belina Budini: Unë nuk merrem me turizëm, po studioj mediet e huaja se si e kanë parë Shqipërinë. Mediet sot, mediet gjermane, amerikane, angleze gjejnë, mbulojnë ato momente interesante kur këtu ka militantizëm, kur ka ende fansa apo adhurues të Enverit. I raportojnë dhe i ushqejnë këto klishe.

Auron Tare: A mund të jemi të zgjuar ne që të hapim Pallatin e Brigadave për të treguar?

Belina Budini: Po e bën Kina këtë gjë, presidenti kinez.

Auron Tare: Është një nga gjërat më të bukura të arkitekturës fashiste të kohës së monarkisë. Duhet hapur patjetër. A ka mundësi t’i hapim të gjitha? Ne po bëjmë një studim me Ministrinë e Mbrojtjes për të hapur Porto Palermon, për të shkuar njerëzit për ta parë, sepse kalojnë autobusë me turistë, kane shumë kuriozitet dhe nuk shkojnë dot. Për të hapur Sazanin, se 99.9  për qind e shqiptarëve nuk kanë shkuar një herë në Sazan. Ne po bëjmë një projekt për ta hapur për turizmin dhe ky koncept është nga Amerika, jo nga Kina.

Belina Budini: Këto projekte kërkojnë analizë brenda, kërkojnë të vishen më shumë elemente të tjera.

Rudina Xhunga: Çdo të thotë analizë në 2014?

Belina Budini: Analiza, së pari, është një instrument shkencor. Analizë historike.

Auron Tare: Edhe analizë ekonomike. Shet apo nuk shet? A shet Sazani? Ka të ardhura për Vlorën Sazani? Ka. Atëherë, ta hapim.

Belina Budini: E po, pastaj rrezikojmë të rindërtojmë mitet.

Dorian Koçi: Unë besoj se shoqëria shqiptare, që nga viti ’91, ka një qëndrim shumë të hapur dhe të distancuar nga figura e Enver Hoxhës. Bëhen zgjedhjet në Shqipëri, është Partia Komuniste që e ka Enver Hoxhën idhull dhe merr në Tiranë diku tek 1400 vota, pra 0.01 për qind.

Rudina Xhunga: Mirela ka ardhur nga Tirana të jetojë në Gjirokastër, pasi punon në Drejtorinë e Monumenteve. Çarë ngacmimi të jep Gjirokastra si produkt?

Mirela Koçollari: Pikësëpari kam rrënjët e origjinës këtej. Ka shtëpi monumentale shumë interesante të personazheve të ndryshëm dhe jo vetëm Enveri, por shumë personalitete të tjera siç është Eqerem Çabej apo shtëpia e Kadaresë që është duke u restauruar aktualisht. Duke filluar që nga antikiteti, në të gjithë pjesën e vargmaleve ka vendbanime helenistike, ka varre të bukura, ka kisha bizantine të 1600-ës, çdo fshat ka kishën e tij me afreske, që fatkeqësisht janë të grabitura ose në grabitje e sipër. Gjirokastra të josh për shumë arsye jo vetëm për pjesën materiale, pjesën e arkitekturës, arkeologjisë, por edhe atë jomateriale, që nga isopolifonia; të josh në shumë aspekte.

Rudina Xhunga: Më erdhi shumë keq kur pashë makinat te Pazari; si nuk po i heqin këto makina? Kush duhet ta japë urdhrin që këto makina të mos kalojnë më në Pazar?

Auron Tare: Duhet të bëjmë analizë njëherë.

Belina Budini: Duhet ta pranojmë se, së pari, duhet kjo analiza. Nuk mund ta përqeshim elementin e analizës, se pastaj shikojmë bardhë e zi. Analiza, sigurisht, është komplekse, nuk është kaq e lehtë për t’u bërë.

Mirela Koçollari: Duhet t’u themi këtyre njerëzve që kanë fuqi më të madhe se ne, që Pazari është një pjesë shumë e rëndësishme e këtij qyteti dhe nuk duhet ta prishim dita ditës.

Auron Tare: Jo vetëm makinat, por edhe restaurimet të bëhen në mënyrë më profesionale dhe më të përgjegjshme. Janë hedhur shumë para në Gjirokastër, para me letra, por para në gur nuk janë hedhur.

Rudina Xhunga: Po pyesja banorët se si restauroheshin në kohën e Hoxhës. Më thoshin se i restauronte shteti fasadat dhe çatitë e shtëpive. Ne paguanim një shumë të vogël që quhej kredi, më thanë. Tani, çfarë ndodh?

Mirela Koçollari: Tani, le të themi, ndodh pak a shumë e njëjta gjë. Drejtoria jonë ka një raport shumë të mirë me pronarë të kategorive të para dhe të dyta; në momentin që ka një problem, pa diskutim që bashkëpunohet shumë. Sigurisht, restaurohet me parametra; në qoftë se ka ndërhyrje më të detajuara, shkojnë në Këshill Kombëtar të Restaurimit. Ka gjëra abuzive, sigurisht, nuk jemi as të parët dhe as të fundit që ka problematikë në trashëgimin kulturore, por duhet të jemi ne të parët që të themi “jo”, sepse kanë një vlerë dhe duhen ruajtur, sepse po i bëmë beton edhe kalldrëmet, ikën identiteti i këtij qyteti.

Kristina Fidhi: Ne kemi ende konflikte të hapura me komunizmin, të pambyllura. Vërtet që dikur i bënte shteti, po mos harroni se ua kishin sekuestruar pronarëve të dikurshëm, kishin futur 10 familje, p.sh., në shtëpinë time.

Auron Tare: Çdo vit e më tepër po rritet numri i vizitorëve dhe vetë njerëzit janë të vetëdijshëm.

Rudina Xhunga: E di sa të huaj kam parë sot këtu?

Auron Tare: Që është nëntor. Mendoj se Gjirokastra duhet parë njëherë e mirë me vizion dhe jo si qytet, por si luginë, sepse ti vjen në Gjirokastër, por çfarë do bësh, se s’ke ç’bën; ndërkohë, nëse e shikon të gjithën si luginë, mund të rrish këtu pa frikë 4-5 ditë. Ne nuk dimë të shesim produktin, pra duhet ta shikojmë si produkt, ta shikojmë Gjirokastrën të lidhur me këto fshatrat përballë.

***

Në dorë të fatit apo të institucioneve?

Dorian Koçi: Është i nevojshëm, pra, një plan i madh strategjik për të gjithë luginën e Drinos dhe Gjirokastrës, të cilat të shikohen si pjesë përbërëse, duke filluar që nga antikiteti dhe deri tani.

Kristina Fidhi: Ne po na bien monumentet, ky është fakt një herë, p.sh., kisha e Labovës, ndër më të vjetrat në Shqipëri dhe Ballkan, ndoshta do të jetë punë ditësh ose muajsh rënia e saj. Po bie kisha e Oshtevës.

Mirela Koçollari: Pa diskutim që janë në gjendje të keqe, por jo të kthyera në stallë. Unë i inspektoj dhe shkoj e u ngjitëm maleve ditë për ditë. Ndër vite janë vjedhur, jo vetëm këto muajt e fundit, kjo lojë ka nisur prej shumë shekujsh. Ka një përkeqësim të gjendjes, por ne mundohemi që dita-ditës, me aq sa mundemi, me aq sa kemi potencial, të mbyllim një çati, të sistemojmë dhe një gardh. Këto janë mundësitë tona, prandaj duhet një fuqi më e madhe.

Auron Tare: Por duhet dhe interesimi i vet komunitetit, sepse këto kisha kanë lidhje shpirtërore me fshatin. Po nuk e ruajti vetë komuniteti, është e vështirë ta ruajë shteti.

Dorian Koçi: Duke iu kthyer pak lapidarëve… një komb që dhunon ata që kanë rënë për lirinë e këtij vendi, nuk besoj se bën pjesë në praktikën tonë ose është pjesa më e mirë e jona. Një gjë për të cilën duhet të na vijë rëndë është pikërisht dhunimi i këtyre lapidarëve. Mbaj mend, para 2-3 vjetësh, kur erdha me Artan Lamen për të parë memorialin e rilindësve, i cili ishte pothuajse shkatërruar, shqiponja prej bronzi ishte prishur që nga plumbat e vitit ‘97. Këto memoriale, si pjesë e kujtesës sonë kombëtare, kërkojnë që të kenë një vëmendje më të madhe dhe ndërgjegjësim më të madh në komunitet.

Belina Budini: Të gjitha këto që u thanë krijojnë idenë e një emergjence për të rikuperuar dhe për të gjetur zgjidhje. Elementi i turizmit në raport me këtë emergjencë që u shpreh këtu më duket minor. Dhunimi i gjithë këtyre objekteve është më i rëndësishëm se efekti i turizmit.

Auron Tare: Efekti i turizmit është efekti ekonomik, çka është kryesori.

Belina Budini: Po nuk mund ta nisësh nga fundi, duhet ta nisësh nga fillimi.
Ndërtoji njëherë, gjallëroji! Po të shemben, thotë gazetarja. Duhet t’i ngresh njëherë, pastaj t’i shesësh.

Auron Tare: Që të restaurohen, duhen para, dhe këto para nga do të dalin?

Belina Budini: Institucionet duhet të gjejnë mënyrën.

Kristina Fidhi: Ndoshta nuk duhet ta lëmë Ministrinë e Kulturës më të varfër në Shqipëri, sepse këtë kemi bërë.

Rudina Xhunga: Ua kemi hequr të gjitha fondet dhe themi pse nuk i zgjidhin institucionet…

Top Channel