Orienti i ftohur i shqiptarëve

Në kalendarin e botimeve shqip, 2006-ta do të numërohet te vitet e nxehta. Ajo që i rriti temperaturat ishin libra si eseja “Identiteti europian i shqiptarëve” (Onufri) nga Ismail Kadare, po edhe përmbledhja e papërmendur shumë me tregime, “Tension i lartë” (Ombra GVG) nga Edmond Tupja: i pari për shkak të ngarkesës politike që ndezi një debat unikal në hapësirën shqiptare dhe i dyti për qëllimshmërinë e shkarkesës erotike, kurrë kaq të qartë në letrat tona.

Që në rreshtat e parë, respektivisht, të dy librat premtojnë nxehtësi nëpërmjet evokimit të shkretëtirës dhe Lindjes së Mesme. Të dy autorët ia nisin duke përmendur Arabinë Saudite. Përmendjet na vijnë përmes një lloj shfokusimi ose, të themi “mes thonjëzash”, disleksie.

Ismail Kadare i referohet (fq. 11) një avioni ku një delegacion shtetëror shqiptar shpie anëtarësimin e vendit drejt Konferencës Islamike që mbahet në Xhedal. Qyteti saudit në realitet quhet Xhedah. Kurse Edmond Tupe përmend në tregimin e parë të librit (fq. 5) sesi kushëriri i personazhit kryesor po shkon me pushime me Sharm-el-Sheik të Arabisë Saudite, por plazhi ndodhet në Egjipt.

Efektet e nxehtësisë janë gati përherë të garantuara në zhvendosjet përmbi rërërat kontekstuale të Lindjes së Mesme, ku ngjarjet zakonisht paragjykohen prej klimës. Distanca topografi-tropologji ngushtohet më shumë se kudo aty, në të njëjtën koordinatë vuajerizmi global; pasionet polarizohen, gjithnjë të nxehta, në përfytyrime, me Tokën e Shenjtë (Jerusalemi, Meka, Medina) dhe Tokën e Mallkuar (Sodoma & Gomora), afshin e xhihadit a kryqëzatave dhe puhinë e trëndafiltë të nargjileve kanceroze, me kamikazët plus valltaret e barkut, haremet dhe teqetë a kibucet ushtarake; kartëpostalet ekzotike koloniale me palma dhe gërmadha titrohen me breaking news të CNN-it; nafta dhe fetë abrahamike pompojnë literalisht prej aty nxehtësinë që i jep puls shumicës së jetës në planet.

Kam përherë prirjen të kuptoj sa më drejt e gjerë fjalët e shkruara në letra, me një shpresë mistike simetrie se ndoshta edhe fjalët e mia do të meritojnë të njëjtin trajtim dashamirës. Kështu bëj në rastin e Tupes: rokada gjeografike e Sharm-el-Sheikut nga një breg në tjetrin, më jep mundësi më të mëdha mirinterpretimi, duke qenë se kemi të bëjmë me fiksion, sajesë artistike. Heroi erotik i tregimit të Tupes ka pra gjithë lirinë të mos ua ketë haberin hartave apo itinerareve turistike të kushërinjve: pse vallë një personazh tregimesh duhet të ketë detyrimisht kësi njohurish, kur fare mirë mund të bëhej edhe më jetësor e simpatik përmes disa pasaktësish, sajuar qëllimshëm nga autori? Sheikët me sharm që njohim nuk rriten në Egjipt, por kryesisht në Saudi.

Puna vështirësohet disi në rastin e Xhedalit, nga ana tjetër e Detit të Kuq, tek eseja e Kadaresë, se kemi të bëjmë më shumë me studim se me sajim, me botë të faktit më shumë se të artefaktit: në këto raste autori flet në emër të vetes dhe të bashkësisë së autorëve që kanë të drejtë, jo të ndonjë personazhi të gabueshëm… Për më tepër, në të gjitha versionet, edhe atë të shkurtuarin për shtyp, edhe në formatin libër, Xhedah Xhedal del, bile edhe kur intelektualë e studiues u përfshinë në debatin që shkaktoi eseja, prapë Xhedalit iu referuan…

Interesant është se qyteti-port përmes të cilit Ismail Kadare përshkruan momentin e anëtarësimit të Shqipërisë në Konferencën Islamike, ka një emër shumë paqësor e të padëmshëm në arabisht: me këtë zanorizim, Xhedah lexohet gjyshe. Sipas këtij leximi, qyteti thuhet se e merr emrin nga Eva (Hava), gjyshja e largët e njerëzimit, meqë, për besimet popullore, në qytet ndodhet varri i saj. Ndërkaq, me variantin Xhedal, nga arabishtja mund të rikthehemi me kuptimin debatues, kundërshtues, polemizues. (Si në rastin e parë, edhe në të dytin, nuk po llogarisim dyfishimin e d-së në origjinal). Parë me një lexim të tillë, nga e djathta në të majtë, lapsusi fiton qëllimshmëri stilistikore, tipike për polemikat, dhe na fut që në fillim të esesë në atmosferën kundërvënëse që shoqëron prej më se një dekade anëtarësinë e vendit tonë në Konferencën Islamike. Teknikisht, glosari i figuracionit do ta klasifikonte këtë këmbim të shkronjave si një lloj metaplazme (antisthecon). Ama ky ngatërrim i bukur, më tepër se autorit, u ka shpëtuar edhe redaktorëve në gazetën e madhe ku u shfaq fillimisht eseja, e pastaj atyre të shtëpisë së madhe botuese që hodhi librin në treg, e pastaj edhe autorëve që morën fjalë për fjalë Xhedalin dhe në këtë formë e cituan gjatë ndërhyrjeve të tyre në debatin mbi esenë. Shtypi shqiptar kur citon emërmbiemra apo emërvende të huaja, zakonisht adapton një mikpritje pseudoelitiste, pseudolegaliste, kaq inferiore, sa duke abroguar gjithë rregullat drejtshkrimore, zhduk rasat e emrit dhe konservon fotografikisht shenjat origjinale, duke prodhuar një lloj tensioni në komunikim (p.sh.: “Clinton takohet me Merkel në New York”). Kurse Xhedali (vari teneqetë arabëve!) mbeti ashtu në çdo gazetë dhe tashmë me një klik në motorët e kërkimit në internet, të dalin nga hiçi dhjetëra Xhedalë shqiptarë.

Sipas narrativës së Kadaresë, dërgata shqiptare e Konferencës (pasuese e një gjenealogjie të prishur eurofobe, që kalon përmes Haxhi Qamilit për të shkuar deri te Ballaban Pasha), merr peng Shqipërinë dhe devijon avionin politik për ta degdisur atdheun nizam në shkretëtirën antiperëndimore, në vendin e polemikës, të karikaturuar si Xhedal.

Për lexuesin shqiptar, të edukuar me veprën e Kadaresë, avioni është një vendtakim i njohur me autorin. Një aspiratë ëndërrore moderniteti, me Kadarenë avioni shfaqet i drunjtë te “Kronikë në gur” si një emblemë e parivalizueshme e letërsisë së re shqipe, avioni-projekt i Dino Çiços që duhet të punonte me perpetuum mobile. Gjithashtu autori, në një çast poetik të rinisë së tij në Moskë si student, do të shkruajë se avioni është shpikur nga malli për atdheun. (Në një kuptim atdheu i vërtetë është në qiell dhe këtë na e ka treguar Saint-Exupery para se të kishim mundësi të fluturonim.) I shohim avionët e Kadaresë, të gjithë njëherësh sesi ngrihen në opusin e tij dhe shumë prej tyre fluturojnë drejt Lindjes. Drejt Lindjes është nisur avioni ngarkuar me Enver Hoxhën e poemës së 81 partive, në fakt për ta ndarë Shqipërinë me Lindjen sovjetike në fluturimin e tij drejt Moskës. Prapë në të njëjtën stinë, te “Koncert në fund të dimrit”, drejt Lindjes fluturon negative radiografia e këmbës së thyer të specialistit kinez, Ping, të dyshuar si viktimë atentati bërë nga shqiptarët, radiografi të cilën e bart avioni për në Pekin si një kumt diplomatik për të parë sesi edhe këtë herë Shqipëria e ka thyer lidhjen me Lindjen. Avioni është një copë Perëndimi që shqiptarët e izoluar e vështrojnë religjiozisht nga poshtë dhe ky totem përfundimtar moderniteti, totem prometeian i triumfit mbi natyrën, luan kryesisht rolin e heshtur të mundësuesit properëndimor në divorcet shqiptare me Lindjen…

Kësaj here, avioni që shkon drejt Xhedalit ka një mision krejt të kundërt me atë të zakonshmin, andaj paraqitet nga Kadareja si një shpend i verbër. Duke marrë një lloj bashkëfajësie për anëtarësimin e Shqipërisë në Konferencën orientale, avioni deteknologjizohet. Ai tashmë mund të shpjegohet vetëm në terma retrogradimi, orientalizimi, njëmijë e një netësh: një binjak i stërshpendit Rok që mbartte Sindbadin nëpër po ato qiej.

Avioni që shkon në Xhedal ngarkuar me “sjellësit e ferexheve” për mëmëdheun, ecën paralel me një tjetër avion kadarean: me atë ku fluturonte autori dekada më parë dhe nga mbi ku meditonte kombin mbi shkretëtirën trishtuese arabike. Është ky preludi në qiell që hap faqet e para të sprovës tjetër të autorit “Autobiografia e popullit në vargje”. Në një farë mënyre, “Autobiografia…” është kati i parë mbi të cilin, tashmë në kushte lirie, autori ngre më tej esenë “Identiteti europian i shqiptarëve”. Është e njëjta temë, të njëjtat stacione: shqiptarët europianë në luftë me metastazat e Azisë, mali kundër fushës, fshati romantik i racës ende bionde kundër qytetit të korruptuar me flligështi orientale. Vështrimi kalëruar mbi avion, “pozicioni i misionarit” me Lindjen përposh, është instanca tipike orientaliste, instanca nga ku hidhen sentenca përmbi atë çka ngjan uniforme, e pandryshueshme dhe thjeshtësisht e lexueshme, si tekstura e shkretëtirës. Por, ama, edhe nën këtë avion, gjërat nuk duken qartë. Ashtu sikur Xhedah që bëhet Xhedal, autori përgjatë rreshtave të “Autobiografisë …” e sheh Jemenin arab në Afrikë (“…vende afrikane si Egjipti, Abisinia e Jemeni” [fq. 48], “Ai në Jemenin e Afrikës dhe kau i zi në luginën e katundit e kanë mbajtur gjallë gjer atëherë familjen.” [fq. 61] – “Autobiografia…” Botime Onufri, Tiranë, 2002).

Në të gjitha variantet, deri në ribotimin e ripunuar të viteve 2000, Jemeni insiston të mbetet në Afrikë, duke sfiduar për dekada me radhë redaktorë e botues e studiues të heshtur. Dhe, bëhet fjalë për vetëm për Jemenin, gjithsesi pjesë gjeografike e historisë tonë, vendin ku “piqet buka në diell”, ku kanë jetuar e kaluar sa e sa shqiptarë, ndër ta edhe personazhi i këngës së Urës së Qabesë, që autori komenton në esenë e tij ose, të themi, edhe ndonjë bashkëqytetar i famshëm i autorit, si politikani e shtetari Rauf Fico, lindur në Jemen. Thuhet se edhe Ismaili i parë në këtë botë, biri i patriarkut biblik dhe kuranor, me një bijë nga fiset e Jemenit u martua. (Thuhet po ashtu se Gadishulli Arabik, ku bën pjesë dhe Jemeni, ka qenë pjesë e Afrikës para se të zhvendoseshin pllakat kontinentale, mijëra vjet më parë…)

Një shkronjë më shumë a më pak në një emër qyteti, një shtet i shkëmbyer shkujdesshëm mes Azisë e Afrikës, si pulla poste mes fëmijësh, nuk është se i heqin ndonjë copë mermer kurorës së Ismail Kadaresë. Gjithsesi i heqin suva gjithkujt tjetër, institucion a person, që me padije ose drojë anakronike kanonizoi lapsuse, sidomos në ribotime shumëvjeçare tekstesh të kulturës sonë të lartë.

Vit i tjetër i nxehtë këto vitet e fundit në botime ishte edhe 2008-ta, nëse nxehtësinë e matim me furinë e debateve rreth romanit historik “Të jetosh në ishull” nga Ben Blushi. Libri fitoi temperatura joletrare debati komunitarist e politik, me supozimet dhe qëndrimet rreth procesit të islamizimit të shqiptarëve, që përbëjnë, sipas pasthënies nga botuesit, shtyllën kryesore të librit. Duket se krejt ashtu si eseja e Kadaresë, romani shërbeu disi si platforma e radhës në debatin kronik të paskomunizmit mbi identitetet dhe luajalitetet fetare a “qytetërimore” të shqiptarëve.

Ndonëse lëviz me ngjarjet vetëm brenda Europës osmane, edhe ky tekst shërbehet me implante flagrante nga Lindja e Mesme. Kryeqyteti i romanit është Voskopoja e krishterë, ama përgjatë ngjarjeve kjo rivalizohet prej një bande myslimane dhe nis e përftohet e përmendet si Medina e Arabisë Saudite. Po nga Lindja e Mesme vijnë edhe dy nga personazhet kryesore të romanit: shkretëtira dhe deveja, dy fjalë që herë veç e veç, herë njëra (deveja) mbi tjetrën, mirëmbajnë një nënndërgjegje gjatë gjithë leximit.

Romani hapet klimatikisht me fjalinë: “Ishte një ditë e nxehtë dhe njerëzve nuk u hahej mish”. Sipas recensës përcjellëse të botuesit, romani ka “sjellë në letërsinë shqipe, personazhe të njohura, ngjarje e data që të çudisin për erudicionin e autorit, njohjen deri në imtësi të epokës ku zhvillohen ngjarjet dhe të zakoneve, traditave, organizimit të jetës së përditshme e, në mënyrë të veçantë, të riteve e normave fetare që rrjedhin nga Librat e Shenjtë”. Erudicioni i autorit, në fakt, nis e të çudit që në rreshtin e parë të faqes së dytë të romanit, ku përfundojmë së lexuari fjalinë: “Imami u shfaq pas pak duke lidhur tyrben mbi kokën e rruar”. Ajo çka ka dashur të lidhë autori mbi imamin e rruar, sigurisht është një çallmë ose turban. Por, ama, “grafonemat” teatrale të turbanit, përzier me ato të xhybes, e cila është edhe ajo një gjë prej cope, një fjalë islamike e gardërobës me klishe, kanë dalë pastaj me “tyrbe”. Tyrbja është një varr monumental apo një ndërtesëz e vogël që rrethon një varr ose thjesht një varr i njohur që nderohet e vizitohet përtej lidhjes familjare më të vdekurin. (Për këto përkufizime krejt personale nuk kam hapur asnjë enciklopedi ose tekst eruditësh: kam qenë jo më shumë se pesë vjeç kur e kam mësuar këtë fjalë, i ulur pa cikur dyshemenë në platenë e Teatrit Popullor, diku në fund të viteve të ’70-ta, duke ndjekur një dramë që quhej “Gryka e Nëmur”).

Me tyrben, imami konfuz i “Ishullit” bëhet më i besueshëm kur i thotë Alekum Selam një mysafirit, i cili do t‘i përgjigjet me Mirëdita. Megjithatë, informacioni elementar, sidomos prej një imami të rëndomtë, e do që, si minimum, të mos niset mbrapsht përshëndetja e njohur rituale “selam alejkum” (le të thotë edhe alekum në vend të alejkum, vetëm ta nisë së mbari). Përveç gafës lidhur mbi kokën e imamit, mu kështu edhe përshëndetja e kthyer së prapthi nis e na paralajmëron disi për çka mund të na presë më tej faqes 2 të romanit. Ende në faqet e para gjejmë të njëjtin imam të shpjegojë se emri i profetit Ismail përkthehet “i egër dhe i fortë”: edhe këtu nuk jemi në rrugë të mbarë, se emri është teoforik, përmban emrin e Zotit dhe jo pandehma të supozuara nga ismailofobia (sic!). Kur këto gabime i bën imami, po të tjerët?

“Sa të tjerë paguajnë taksën e tokës, xhizven, të cilën taksidarët ua rrjepin të krishterëve?” – pyet tepër diku pas faqes së njëqindtë të romanit personazhi-intelektual i rrëfimit, një Arianit Komneni, mbase avatar i autorit, që në këtë skenë bile ka hapur e po citon libra të vjetër për Islamin; por, ende nuk ka lexuar ose nuk e kanë lajmëruar se xhizvja (apo xhizja a sido që t’i thonë turqit kësaj), pra taksa vjetore që duhet ta ketë paguar kush e di sa herë si mashkull adult i krishterë, i shëndetshëm e joushtarak, nuk i është marrë aspak për tokën…

Xhizvja e tyrbja mbi kokë e plot të tjera si këto, rishfaqen të pandryshuara edhe në ribotimet e shumta të romanit.

Përveç botuesit të librit që e cituam më lart të nënvizonte “erudicionin” e autorit Blushi, atë e nënvizon do-s’do edhe recensenti jo i rastësishëm, eseisti Pirro Misha, prej vitesh kontribuues i dalluar në debatet për historinë dhe identitetet. Një tjetër zë i po aq i profilizuar në debatet identitare, filozofi Arbër Xhaferri, po njëlloj habitet publikisht në një intervistë të shtypit të ditës për erudicionin e zbuluar gjatë 200 faqeve të para të romanit. Të mirëqenë e të paqortuar kanë parë sektorin oriental të erudicionit të Blushit edhe ata që e kanë kritikuar për teprime ose çartje në linjat historike në roman.

Në fakt, në Shqipëri, në shumicën dërrmuese të teksteve të përkthyera ose origjinale që flasin për Islamin, Orientin, osmanët, arabët, Lindjen e Mesme e si këto, pasaktësitë dhe padija nuk tronditin dot më. Me shuarjen e brezit të vjetër të përkthyesve e studiuesve të islamologjisë dhe orientalistikës, disa prej tyre ish-nxënës të Medresesë së Tiranës, nuk kanë mbetur shumë vetulla për t’u mrrolur: niveli i shfaqur i dijeve mbi këto lëmi është frikësues, interesi mbi to, më tepër politik, qasja, gjysmë-policore e komunitariste. Ashtu si gjatë 100 vjetëve të pavarësisë, terminologjia dhe tematika orientalo-islamike mbeten të përditshme në ligjërimet mediatike, politike, gjithnjë e më tepër si depozitë e cekët stigmash dhe anekdotash, por ekspertiza e nevojshme linguistike, kulturologjike, ndërdisiplinore për të zbërthyer etosin dhe kontekstin e një pjese jo të vogël të trashëgimisë dhe historisë sonë, mbetet më tepër në mosqenie.

Këto spostime e deformime që cituam strategjikisht, të shqiptuara nga pika maksimale të kulturës tonë dhe të përsëritura ose noterizuara masivisht nga publiku dhe nga personazhe ose ente të specializuara në dekada dhe debate me radhë, kanë një kuptim tjetër të fuqishëm – ai është vërtetimi i tezave të Ismail Kadaresë për identitetin europian të shqiptarëve, si thuajse krejt hermetik përballë ndonjë hamendjeje orientale ose islamike. Pas dekadash izolimi në karantinën teleologjike, më në fund sot kemi shqiptarë po aq të panjohur me punët dhe fjalët e orientit sa edhe çdo europian tjetër i thjeshtë.

Gazeta “Shqip”

Top Channel